Філосаф выступае за творчую свабоду асобы і супроць рэлігійнага фанатызму, піша пра неабходнасць засваення культуры іншых народаў і выкрывае праваслаўных дзеячоў, што адмяжоўваліся ад здабыткаў заходнеэўрапейскай навукі і асветы. Ён перакладае з французскай мовы і друкуе кнігу «Пра фурый, або Французскія вар'яцтвы», дзе апавядалася пра жудасныя падзеі Варфаламееўскай ночы, калі каталікі выразалі тысячы пратэстантаў. Пераклад гучыць як папярэджанне грамадству Вялікага Княства Літоўскага, у якім таксама ішла рэлігійная барацьба. Высокую адзнаку адукаваных чытачоў атрымліваюць і пазначаныя несумненным літаратурным талентам вершы Буднага.
Пры канцы жыцця мысляр разышоўся ў поглядах з былымі паплечнікамі. Ён даказваў, што валоданне ўласнасцю, праца на дзяржаўных пасадах, удзел у войнах не пярэчаць духу Эвангелля. За гэта «літоўскія браты» выключылі Буднага з сваёй супольні. Ён мусіў пакінуць Лоск, жыў у розных выпадковых мецэнатаў і ў 1593 годзе ў беларускім мястэчку Вішнева сустрэў сваю смерць.
У Нясвіжы захаваўся будынак, дзе месцілася друкарня Сымона Буднага. Непадалёку ад яго стаіць помнік выдатнаму гуманісту і асветніку.
Уладзімір АРЛОЎ
Ішла Інфлянцкая вайна (у расейскай гістарыяграфіі яна мае назоў Лівонскай). Маскоўскія ваяводы дратавалі Беларусь, неслі на яе зямлю смерць і здзекі. Маскоўшчына рыхтавалася да вялікага паходу. Іван Жахлівы марыў захапіць Полацак - найбуйнейшы і найбагацейшы горад нашай краіны.
У расейскай гістарычнай літаратуры існуе даўная традыцыя ідэалізацыі цара Івана ІV. Яго называюць выдатным дыпламатам, філосафам, таленавітым пісьменнікам. З вядомых прычынаў гэтая тэндэнцыя паспяхова развівалася ў гады сталіншчыны. У тагачасным бестсэлеры - рамане В.Костылева «Иван Грозный» цар-бацюхна верна служыць народу, кладзецца спаць і ўстае з адным клопатам - «как служить Богу и как истреблять врагов России». Гэты погляд зняпраўджваюць самі ж знакамітасці расейскай гістарычнай навукі. М.Кастамараў называў Івана ІV «чудовищем, которое лжет в каждом слове», а В.Ключэўскі - «зверем от рождения».
Ён з дзяцінства меў садысцкія схільнасці - напрыклад, любіў глядзець, як канаюць скінутыя ім з высокіх крамлёўскіх дахаў таварышы ягоных гульняў. З гадамі садызм зрабіўся для цара жыццёвай патрэбаю: ён уласнаручна забіваў колішніх сяброў, абарваў сынава жыццё. Эўропа глядзела на яго як на дэспата, роўнага якому не было ні ў Старым, ні ў Новым свеце. Крывавая тыранія напоўніла краіну даносчыкамі і катамі. Менавіта гэты маскоўскі валадар пакінуў Расеі ў спадчыну ўжо цалкам сфармаванае азіяцкае самаўладдзе, што трымалася на тэроры супроць свайго народа. Не Грозным, а Жахлівым называлі яго на паняволеных землях.
Іван ІV асабіста ўзначаліў полацкі паход. Калі верыць маскоўскім пісцам, цар вёў 200 тысяч конніцы, 60 тысяч пяхоты і 80 тысяч абозных. Гісторыкі лічаць такія лічбы моцна завышанымі і пагаджаюцца на 60 тысяч воінаў, але гэта ўсё адно была велізарная сіла. Войска мела 200 гарматаў, у тым ліку чатыры вялікія сценабітныя і 36 камене- і вогнекідальных. Гарматы, порах ды іншы вайсковы рыштунак цягнула на сабе цэлае войска - 40 тысяч «чорных людзей». 31 студзеня 1563 года гэтая арда спынілася на дзвінскіх берагах. Перад ёю ляжала галоўная цвердзь Вялікага Княства - горад з дзевяцівежавым замкам, з дванаццаццю манастырамі і васемнаццаццю храмамі.
Зусім невялікі параўнальна з непрыяцелем гарнізон здавацца тым не менш не збіраўся. Палачане нават учынілі начны вылаз з мэтаю адбіць у ворага артылерыю. Абаронцы горада маглі б вытрымаць доўгую аблогу, каб не памылкі полацкага ваяводы Станіслава Давойны. Першы раз ён спудлаваў, выправіўшы з горада - каб паменшыць колькасць едакоў - дзве тысячы сялянаў, што ўмацоўвалі сцены. Царскія людзі палавілі іх і прымусілі паказаць лясныя ямы з гарадскімі запасамі збожжа. Другі раз Давойна схібіў, калі адвёў абаронцаў у замак і падпаліў астрог з пасадамі. Пад прыкрыццём густога дыму стральцы ўварваліся ў места і перацягнулі туды гарматы. У той дзень палоннымі сталі 11 тысяч навакольных сялянаў, што хаваліся ад захопнікаў за полацкімі сценамі. Варожая артылерыя ўжо магла страляць па замку простай наводкай. Апрача таго, маскоўцы падвялі падкоп і ўзарвалі вялікі парахавы прыпас, ад чаго выгарала трыста сажняў сцяны. Тым часам маскоўскае воінства плюндравала Прыдзвінне, выпальваючы ад Дзісны да Дрысы вёску за вёскай.