Общеизвестно, что Иреванское ханство является частью исторического Азербайджана, ханство было образовано иреванскими азербайджанцами наряду с другими азербайджанскими ханствами после смерти шаха Надира Афшара в 1747 году и распада Кызылбашского (Азербайджанского; кызылбаши – субэтническое имя, которым с XV века называется основная часть нынешних азербайджанцев при наличии общего этнонима – туркиманы) государства. Кстати этими именами армяне в то время называли азербайджанцев.
В отличие от армянских фальсификаторов еще в конце XVIII века русский автор С. Бурнашев описал политические границы Азербайджана, включавшие в том числе и Иреванское ханство. Свою информацию он черпал из первых рук, а ими могли быть разного звания люди из грузин и албан, а также представителей армянской церкви в Тифлисе[116].
}Со второй половины }XIV} века Иреванская провинция, которая стала основанием для формирования Чухурсаадского вилаета, входила в состав одного из туркиманских (азербайджанских) государств – Каракоюнлу. На территории Иреванской провинции армяне появляются после основания в 1441 году одного из армянских патриарших центров в Эчмиадзине,} }на который они испросили соизволение у государя падишаха Джаханшаха Каракоюнлу. Название Эчмиадзин происходит от азербайджанского топонима Учмуэдзин, означающий по-азербайджански три муэдзина. Муэдзин значит по-арабски служитель мечети, призывающий мусульман на }молитву с вершины} }минарета. В данном случае колокольни трех бывших албанских церквей,} }ставших местом обоснования патриаршей резиденции, вместо муэдзина звонили для призыва на церковную службу, отчего местные азербайджанцы прозвали их Учмуэдзином, а пришлые армяне, переняв это название, произносили его на свой лад – Эчмиадзин}117}.}
По истечении некоторого времени переселенцы армяне во главе с Араратским патриархом постепенно настолько освоились в Чухурсаадской области во многом благодаря покровительству и заботе Туркимано-Кызылбашских шахов, что начали мистифицировать не только историю Чухурсаада, но и соседних вилаетов, в том числе и Карабага[118].
В попытке приобщить земли соседних народов к своей истории и тем самым обеспечить идеологическое обоснование территориальных претензий армянские деятели прибегают к разным приемам. С помощью подлога и подтасовки фактов они фальсифицируют историю в свою пользу. Среди армянских авторов начали появляться исторические труды, в которых армяне присваивают азербайджанские и грузинские земли.
Заключение
Цель армянской пропаганды длиною более 200 лет очевидна – постепенно, целенаправленно и настойчиво пытаются лишить азербайджанцев всего азербайджанского и превратить в изгоев на своей земле. В процессе развития азербайджанской историографии стремление армян и армянофилов приобщить земли, культурное наследие и саму историю соседних народов к армянской истории и тем самым обеспечить идеологическое подспорье территориальных претензий к другим народам все сильнее и сильнее натыкается на научные труды ученых, опирающихся на неопровержимые факты и исторические источники.
Такого рода находка подтверждает тот факт, что азербайджанцы всегда были в курсе подобных книжек, что сфабрикованная в них история еще с того времени под давлением властей проникала в школьные учебники и заражала общественное сознание. Интерес к подобным историческим книгам напоминает нам – потомкам о том, что в царские времена, несмотря на насаждение искусственно созданной проармянской точки зрения на историю Иревана и всей Иреванской губернии (Чухурсаадского вилаета), в азербайджанском сознании они продолжали бесспорно считаться азербайджанской землей.
Зарубежные архивы, библиотеки и музеи хранят еще немало тайн по истории и культуре азербайджанского народа. Они ждут своего исследователя.
Rəsmiyyə Rzalı-Qarayeva
Güzəşt edilən torpaqların geri qaytarılmasına dair
XVIII əsrdə çar Rusiyasının imperiyaya çevrilməsi və I Pyotrun Qafqaz siyasəti Azərbaycan türklərinin faciəsinə səbəb oldu. 1701-ci ildən başlayaraq vaxtilə Səfəvi dövlətinin, o cümlədən Osmanlı imperiyasının ərazilərində yaşayan ermənilər I Pyotrla əlaqəyə girərək onlara yardım göstərilməsini istəyirlər. Bundan əvvəlsə ermənilər Avropa ölkələrinə, Avstriya, Macarıstan imperatorlarına müraciət etmiş, lakin dəstək ala bilməmişdilər. Bu zaman onlara I Pyotra müraciət etmək məsləhət görülmüşdü. Arxivlərdən İsrail Orli adlı erməni ticarətçinin fəaliyyəti ilə bağlı əldə edilən sənədlərdə rusların Qafqaza gəlməsi məsələsinin əsasının qoyulduğu məlum olur.
1441-ci ildə - Qaraqoyunlu dövlətinin zamanında indiki Eçmiədzin ərazisinə Sisdən ermənilərin kilsəsi köçürülür. Sənədlərin birində göstərilir ki, ermənilər bu köçürülmənin əleyhinə olublar. Çünki o vaxtkı sənədlərdə Qərbi Azərbaycanda ermənilərin kompakt yaşadıqları bir şəhərə, ya da bir kəndə rast gəlinmir. Buna görə də ermənilər bələd olmadıqları əraziyə köçürülməsinə etiraz edirlər. Lakin Qriqoryan kilsəsinin rəhbərlik etdiyi bu köçürmə siyasəti zorla da olsa həyata keçirilir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, dini təriqətlər içərisində ən təcavüzkarı, cinayətkar struktura malik olanı erməni Qriqoryan kilsəsidir. Bu gün də ermənilərin qondarma “Böyük Ermənistan”ın bütün ideoloji, iqtisadi, siyasi və digər sahələrini idarə edən və ona nəzarət edən də həmin kilsədir. Məhz buna görə də I Şah Abbas Eçmiədzin kilsəsini ləğv etmək istəyir. Lakin ermənilər vəsait toplayaraq bu tədbirin qarşısını alırlar.
Şah Abbas İsfahan yaxınlığında Culfa adlı şəhər saldırır və ətrafda olan bütün erməniləri ora köçürür. Təxminən 1678-ci ildə erməni tacirlərinin birgə yığıncağında (həmin yığıncağa erməni kilsəsinin katalikosu Akop başçılıq edirdi) onlara ömək etmək üçün Avropa dövlətlərinə müraciət etmək qərarına gəlir. Bu qərarla 12 erməni tacir yola düşür, istanbula çatanda başçıları ölür, qalanları, o cümlədən biraz əvvəl bəhs etdiyimiz İsrail Orli erməni Qriqoryan kilsəsinin tapşırığı ilə rus çarı I Pyotrla görüşür. Bu hadisə 1701-ci ildə baş verir. İ.Orli Pyotrla görüşdükdən sonra 21 il ərzində bütün Qafqazı gəzir, ermənilərin yaşadıqları İran və Osmanlı Türkiyəsi ərazilərini dolaşaraq bütün erməniləri toplayıb Azərbaycan Səfəvi dövlətinə yönəltmək üçün cəhdlər edir.
Təəssüflər olsun ki, Səfəvi hökmdarı Şah Məhəmməd Hüseynin dövründə bu dövlət getdikcə zəifləyir. Erməni müəllifləri yazır ki, 1721-1722-ci illərdə əfqanların Səfəvilərə qarşı qaldırdıqları üsyanların kökündə məhz erməni fitvası dururdu. I Şah Abbasın dövründə ermənilərə böyük imtiyazlar verilmiş, bu məqsədlə 43 fərman imzalanmışdır. Lakin sonralar erməni müəllifləri bu fərmanları fars dilindən erməni və rus dillərinə tərcümə edərkən qəsdən təhriflərə yol verirlər. Təəssüf ki, tarixçilər və tərcüməçilər Avropa və Rusiyanın arxivlərində saxlanılan həmin tərcümələrə istinad etməli olurlar. Beləliklə, 21 il ərzində Qafqaz barədə toplanan məlumatlar I Pyotra təqdim olunur.
1722-ci ildə Pyotr Dərbəndə gəlir, lakin yerli əhali olan türklərdən qorxaraq, ermənilərə verdiyi vədi yerinə yetirmədən geri dönür. I Pyotrla sövdələşmədən sonra erməni qoşunları Azərbaycanın şimal hissələrində toplanaraq rus qoşunlarının Azərbaycana soxulmasını gözləyirdilər ki, birləşib əraziləri ələ keçirsinlər. Ermənilərin paytaxtı isə Xaçmaz rayonu ərazisində olan Niazoba qəsəbəsi olmalı idi. 1724-cü ildə I Pyotr ermənilərin Rusiya ərazilərinə köçürülməsi barədə fərman imzalayır. Sonra bağlanan 1813-cü il Gülüstan və 1828-ci ildə bağlanan Türkmənçay müqavilələri ermənilərin köçürülməsi üçün hüquqi sənədə çevrilir. Ortaya belə bir məntiqi sual çıxır: əgər Azərbaycan torpaqları ermənilərə məxsus idisə, onların köçürülməsi ilə bağlı maddələrin bu müqavilələrə salınmasına nə ehtiyac vardı? Ermənilərin Cənubi Qafqaza köçürülməsi məsələsi bütün dövrlərdə rusların xarici siyasətində əsas xətt olub. Ona görə də 1804-1813, 1826-1828-ci illərdə 1-ci və 2-ci Rusiya-İran müharibələrindən, I Aleksandr və I Nikolayın dövrlərindən sonra I Pyotr tərəfindən əsası qoyulmuş köçürmə siyasəti reallaşdırılmağa başlayır. Rusya Qafqaz xalqları içərisində özünə müttəfiq tapa bilmədiyindən İran və Türkiyə ərazilərində yaşayan xəyanətkar erməniləri müttəfiq seçir. Bütün dövrlərdə ermənilər Azərbaycanda baş verən bütün soyqırımıların, faciələrin, xəyanətlərin başında dayanıb. Bu proseslərin gedişi rus yazıçıları Qlinkanın, Mayskinin, Şavrovun, Veliçkonun, həmin vaxtlar İranda səfir işləyən Qriboyedovun əsərlərində də öz əksini tapmışdır. Təkcə Türkmənçay müqaviləsindən sonra İrandan 40 min, Türkiyədən isə 84 min erməni Naxçıvan, İrəvan, Zəngəzur xanlıqlarına və Qarabağ ərazilərinə köçürülür. Onların daha çox hissəsi isə İrəvan xanlığı ərazisində yerləşdirilir. Ermənilərin əsas məqsədi Xəzər dənizi sahillərində yerləşmək idi. Ermənilərin həmin ərazilərə köçürülməsi hərbi-strateji cəhətdən Rusiya üçün əlverişli deyildi. Rusiya Azərbaycanla Türkiyə ərazisində sədd yaratmaq üçün erməniləri Naxçıvan ərazisinə köçürürdü.