Universala Esperanto-Asocio tamen sukcesis rezisti la naciis- man ondon. Utiligante la fakton, ke ĝi havis sian sidejon en neŭ- trala Svislando, UEA pere de sia delegita reto organizis grand- skalan helpagadon dum la milito, perante korespondaĵojn inter civitanoj de la malamikaj landoj kaj liverante nutraĵojn, vesta- ĵojn kaj medikamentojn.[172] Samtempe kun tiu praktika demons- tro de internacia solidareco Hector Hodler, la fondinto kaj direktoro de UEA, daŭrigis siajn klopodojn formuli bazan prin- ciparon de la Esperanto-movado. Lia idealismo, diference de tiu de Zamenhof, estis libera de ĉia ŝajno de mistiko kaj apogis sin sur la kono kaj analizo de evolutendencoj en la internacia poii- tiko. De juiio 1915 ĝis februaro 1917 Hodler aperigis en Esper- anto, la monata organo de UEA, serion de artikoloj sub la titolo „La pacproblemo: Novaj vojoj". En ili ii skizis siajn imagojn pri la reorganizo de la postmilita mondo. Ĉefe pro tiuj artikoloj, direktitaj kontraŭ la „interŝtata anarkio", la eniro de Esperanto en Francion estis de post 1916 malpermesita; la milita cenzuro atribuis al la revuo „malfavoran influon sur la batalantoj ĉe la fronto".[173]
Hodler antaŭvidis plian kreskon de la kolektivismaj tendencoj post la milito, pliakriĝon de la klasbatalo kaj pli grandan prete- con de la registaroj konsideri proponojn pri supernacia kunla- boro kaj la limigo de armado.[174] En la formiĝo de la estonta inter- nacia ordo nova rolo estis apartenonta al Esperanto. Li konstatis la fiaskon de ĉiuj provoj aŭtokrate starigi Esperanto-instituciojn kaj la finon de ĉiuj iluzioj, ke la registaroj akceptos la lingvon pro iaj moralaj konsideroj. Klarvide li atentigis, ke la lingvo ne povas havi ŝancojn de ĝenerala akceptiĝo sen kelkaj bazaj antaŭkondi- ĉoj; bezonata estas ne nura armistico, sed forta internaciismo. La esperantistoj „estu la embrio de tiuj estontaj elitoj", kiuj super la naciaj ruinoj konstruu novan, internacian domon.[175] „Nacia libe- reco, demokratia regado, internacia ŝtatligo" estis, laŭ li, la post- uloj de la nuntempo.[176]
Per tio Hodler kelkrilate anticipis tezojn, kiujn poste al pli vasta publiko prezentis la usona prezidanto Woodrow Wilson.[177]
Kvankam al li ne plu restis tempo por ĝisvivi realiĝadon de siaj ideoj - li mortis, eĉ ne 33jara, en marto 1920 li estis atinginta, ke UE A establiĝis en la okuloj de la esperantistoj kiel la movada reprezentanto, kiu post la milito estis des pli bezonata, ĉar per la fondiĝo de Ligo de Nacioj la movado unuafoje ricevis respekta- tan partneron sur internacia kampo. Same, Hodler estis doninta la teoriajn gvidliniojn por la sinteno de la esperantistoj en la post- milita tempo, kiam ĉie kreskis la esperoj pri erao de pli sekura paco.
Kian gravecon havis la fondo de Ligo de Nacioj precipe el la vidpunkto de la Esperanto-movado, Hodler priskribis jene:
Ni ĉiuj bone scias, ke vivpova estos tiu Ligo nur se ĝi kunigas ne sole registarojn per juraj aranĝoj, sed ankaŭ kaj ĉefe popolojn per spirito de reciproka kompreno. Sen internacia neŭtrala lingvo, la popoloj res- tas plene fremdaj unu al la alia, eĉ se teorie kunigas ilin interŝtataj kon- vencioj. De la Ligo de la Nacioj la Esperantistoj esperas do, ke ĝi frue rekonos la necesecon de komuna interkomprenilo...[178]
Ni sekve rigardu, kiel la Esperanto-movado klopodis prezenti siajn dezirojn al Ligo de Nacioj, kaj esploru, ĉu la Ligo plenumis la atendojn, kiujn Hodler, kaj ne nur li, difinis kiel esencan antaŭkondiĉon por ĝia sukcesa funkciado.
1.8. LUKTO KONTRAŬ ESPERANTO EN LIGO DENACIOJ
La laciĝon en la tutmonda publika opinio pri milito kiel rimedo por la solvo de internaciaj konfliktoj kaj la rezultan fidon, kiu estis montrata al Ligo de Nacioj[179], UEA tuj prenis kiel bonan ŝan- con por postuli interregistaran interkonsenton pri la demando de enkonduko de Esperanto en lernejojn. Vervan pledanton ĝi
havis en la persono de la publicisto Edmond Privat, kiu en la jaroj 1920 kaj 1921 oficis ĉe la Ligo kiel interpretisto kaj de 1922 ĝis 1927 estis unue konsilanto de la persa ĉefdelegito, poste ties an- stataŭanto.[180] Privat estis samlernejano de Hodler kaj post ties morto transprenis la redaktadon de la revuo Esperanto.
En decembro 1920, laŭ la iniciato de Privat dek-unu delegitoj (el Belgio, Brazilo, Ĉehoslovakio, Ĉilio, Ĉinio, Haitio, Hindio, Italio, Kolombio, Persio, Sudafriko[181]) prezentis al la Unua Asem- bleo de Ligo de Nacioj projekton de rezolucio. Atentigante pri la lingvaj malfacilaĵoj, „kiuj malhelpas rektajn rilatojn inter la popoloj", kaj esprimante la esperon, ke „la ĉiulandaj geknaboj sciu de nun almenaŭ du lingvojn, sian gepatran kaj facilan rime- don por internacia komunikado", la projekto entenis peton al la ĝenerala sekretario de la Ligo prepari raporton pri la rezultoj de la Esperanto-instruado en la publikaj lernejoj de la ŝtatoj-mem- broj.[182]
Tiu ĉi propono povas esti prenata kiel ekzemplo por la idealis- maj esperoj, kiujn precipe la malpli potencaj ŝtatoj direktis al la Ligo. Sed samtempe ĝi atestis la nesufiĉan singardon de la propo- nintoj, kiuj tute subtaksis, kiom da kontraŭstaro tia preskaŭ revolucia propono renkontos - precipe ĉe unu grandpotenco. Privat mem poste konfesis, ke estis taktika eraro jam en tiu frua stadio submeti la plej delikatan postulon: la enkondukon de Esperanto en lernejojn.[183]
La Dua Komisiono, kiu la 16an de decembro ekzamenis la pro- ponon, forstrekis parton, nome la menciitan esperesprimon, kaj akceptis la ceteran tekston per 10 voĉoj kontraŭ 1 (Francio). Sed du tagojn poste, kiam la belga senatano Henri Lafontaine5 rapor- tis pri la rekomendo al la Asembleo, li renkontis akran proteston de la franca delegito, kiu postulis, ke oni ne permesu diskuton pri la afero. Francio, tiutempe sentante sin en defensivo pro la kreskanta prestiĝo de la angla[184], vidis en la poresperanta rezoluci- projekto plian minacon al la pozicio de la franca lingvo kiel la kla- sika lingvo de diplomatio. La delegito, Gabriel Hanotaux, mem- bro de la Franca Akademio, eksministro pri eksterlandaj aferoj kaj historiisto, kiu en siaj verkoj gloris la francan imperiismon, kolere turnis sin kontraŭ la rekomendo. Sen ke la alilandaj dele- gitoj kuraĝis kontraŭparoli, Hanotaux elokvente postulis „hono- ron" por sia lingvo, la franca, „kiu havas sian historion, sian bele- con, kiu estis uzata de tre grandaj verkistoj, kiu estas konata en la tuta mondo, kiu estis admirinda vastigilo de ideoj".[185] Li atingis, ke estis decidite, sen diskuto, prokrasti la aferon.
Antaŭ tiu rebato Privat ŝajne apenaŭ konsciis la pozicion de Francio. Nun, la esperantistoj kaj la delegitoj simpatiantaj kun ili devis konstati, ke la malbone preparita propono tuj iĝis viktimo de energia kontraŭstaro. Kial - tion klarigis Maurice Rollet de 1'Isle, la prezidanto de Societo Franca por la Propagando de Esperanto, fine de decembro 1920 en letero al Privat: „Mi estas surprizita, ke vi miras pri tiu malamikeco, ĉar ni tie ĉi de kelka tempo renkontis la plej fortan malamikecon flanke de Quai d'Orsay".[186]
Tamen, la amikoj de Esperanto ne rezignaciis kaj nun pli bone preparis sin. En septembro 1921, okaze de la Dua Asembleo, la propono estis denove submetita, ĉi-foje apogata de delegitoj el Albanio, Belgio, Ĉeĥoslovakio, Finnlando, Ĉinio, Hindio, Japa- nio, Kolombio, Persio, Rumanio, Sudafriko kaj Venezuelo.[187]
Tiutempe ekzistis jam raporto de la ĝenerala vicsekretario, la japano Nitobe Inazd, pri la favoraj impresoj, kiujn li ricevis dum observo de la Universala Kongreso de Esperanto en Praha.[188] Iom kontraŭvole - „mi persone malŝatas paroli pri la laboranta popolo kiel pri aparta klaso" - Nitobe aparte elstarigis la entu- ziasman partoprenon de la laboristoj en la Esperanto-movado: Dum la riĉuloj kaj kleruloj ĝuas beletron kaj sciencajn traktaĵojn en la originalo, la malriĉuloj kaj humiluloj utiligas Esperanton kiel lingua franca por sia opini-interŝanĝo. Esperanto pro tio iĝas motoro de inter- nacia demokratio kaj de forta kunligo. Necesas preni en konsideron tiun ĉi interesiĝon de la amasoj en racia kaj favora spirito, kiam oni stu- das tiun ĉi demandon de komuna lingvo.[189]