[83] La disŝiriteco inter partikularisma kaj universalisma orientiĝo konsistigas bazan dilemon en la juda kulturo; kp. S.N. Eisenstadt, ^Jŭdische Identi- tatsmuster", ScbweizerMonatsbefte 57.1977, p. 615.
[84] Letero al Michaux, de 5-1-1905, PVZ VII10.
[85] Eldiro de Bourlet, laŭ Leteroj I, p. 175.
[86] Letero de Javal, 15-10-1905, PVZ X197. - Javal ankaŭ skribis: „Ni bezo- nis admirindan disciplinon por kaŝi al la publiko vian originon."
[87] LeteroalJaval,de 25-10-1905, PVZ VII197.
[88] PVZ VII253-262.
[89] PVZ VII275.
[90] Waringhien, Leteroj I, p. 258; Peter G. Forster, The Esperanto Move- ment, TTie Hague, Paris, New York 1982, p. 95.
[91] A. Dombrovski, "Keikaj rimarkoj pri hilelismo", Ruslanda Esperantisto 2. 1906, p. 49-50; „Kio do estas la homaranismo", samloke, p. 133-135 (represo en La neforgeseblaj kongresoj, Kioto 1984, p. 134-136,139-144); L. de Beaufront, en L*Espĉrantiste 9.1906, p. 65-67,86 (represo parta en Leteroj I, p. 257-258,262,277-278). - Respondoj de Zamenhof: PVZ VII 309^319 347-350.
[92] Letero al Javal, de 23-4-1906, PVZ VII 303. Simile, la letero al Javal, de 15-8-1906, PVZ VII357.
[93] PVZVII366.
[94] Oficiala GazetoEsperantista 1.1908/09, p. 216-217;Leterojl,p. 287-288.
[95] Li plie precizigis pri la rolo de la kongresoj dum sia parolado en Cam- bridge (1907): PVZ VIII 80-86.
[96] Kp. Forster, p. 95-101.
[97] Vortoj deprofesoro Th. Cart, Jaslo 1927, p. 103, 107-108.
[98] Internacia Socia Revuo 1. 1907, n-ro 8/9, p. 24. Vidu ankaŭ la raporton prezentitan al la kongreso (en Amsterdam): Em. Chapelier, Gassy Marin, Les anarchistes et la langue internationale ..EsperantoParis 1908.
[99] Robert A. Scalapino. George T. Yu, The Chinese Anarchist movement, Berkeley 1961. p. 25; eltiraĵo („Esperanto kaj la ĥina lingvo") el Xinshiji en The British Esperantist 4. 1908, p. 107.
[100] Manifesto de la Komunista Partio. de Karolo Marks kaj Frederiko Engels, trad. Arturo Baker. Chicago 1908.
[101] Edmond Privat, Historio de la lingvo Esperanto. La movado 1900-1927, Leipzig 1927, p. 72.
[102] H. Hodler, „La agado de U.E.A.*, Esperanto 8. 1912, p. 242.
[103] H. Hodler, „La socia signifo de U.E.A.w, Esperanto6. 1910, n-ro 78 (20 majo), p. 1.
[104] Pri la tiutempaj debatoj de lingvistoj vd. i.a. la kontribuaĵojn de Hugo Schuchardt kaj Jan Baudouin de Courtenay, represitajn en Reinhard Haupenthal (red ), Plansprache. Beitrage zur Interlingvistik, Darmstadt 1976.
[105] Letero al Zamenhof, de 9-12-1906, Leterojde L.-L. Zamenhofl, p. 323. Sed li aldonas: „... ni ne forgesu, ke la kontraŭuloj de Esperanto estas ankoraŭ multaj kaj influaj, precipe en la altaj fakoj de la societo..."
[106] Letero al Zamenhof, de 15-10-1905, PVZX197. -Aliflanke, en 1907 kon- traŭesperanta broŝuro disvastigis la aserton, ke Esperanto „estas nova rimedo de socia malintegrado adoptita de la judoj": Ernest Gaubert, La sottise esperantiste, Paris 1907, p. 24.
[107] Esperantistische Mitteilungen (Berlin) 1904, p.30.
[108] Alfred H. Fried, Lehrbuch der Internationaien Hilfssprache „Esper- anto", Berlin-Schoneberg 1903. - Fried (1864-1921) ricevis en 1911 la Nobel-Pacpremion.
[109] J(ean) B(orel), „Esperanto kaj internaciismoM, Germana Esperantisto 3. 1906, p. 89; Borel ne indikas la nomon de la verkisto. -De volapukista flanko venisatakoj, en kiuj lagermanoj kaj slavoj favorantaj Esperanton estis nomataj „senpatrujaj uloj": Obersteiriscbe Volkszeitung, 18-8-1900; cit. laŭ Lingvo Internacia 5.1900, p. 125.
[110] Borel, p. 88-89.
[111] Ernst Kliemke, „Kulturmalsaĝa}oj. Glosoj al la mondlingva movado", Gennana Esperantisto 9. 1912, eldono A, p. 162 (trad. el Der Vortrupp 1912, septembro). - Pozitiva pritakso de la ĝenerala sinteno de la germana gazetaro al Esperanto troviĝas en Das Esperanto ein Kulturfaktor, Fest- scbrift anlaBlich des 9. Deutschen Esperanto-Kongresses, Leipzig 1914, p. 317.
[111] Kurt Schubert, „Deutsche Sprache und Esperanto", Das Deutschtum im Ausiand 1912, p. 652. Pri la opinio de Ostwald vd. ekz. VVilhelm Ostwald, Die internationale Hilfssprache und das Esperanto, Berlin 1907, p. 16-17. Pro sia komparo de gepatra lingvo kun „hejma pantoflo" kaj de artefarita lingvo kun „eleganta. laŭmezura boto" Ostwald renkontis kritikon ankaŭ de esperantistoj: G.H. Gdhl, Esperanto, eine Kulturforderung undihre ErfŭUung, Leipzig 1914, p. 86.
[112] Berliner Beamten-Zeitschrift, 5-5-1911; laŭ Germana Esperantisto 8. 1911, p. 151.
[113] Schubert, „Deutsche Sprache", p. 651.
[114] Samloke, p. 652.
[115] 22-2-1907; laŭ Germana Esperantisto 4. 1907, p. 42.
[116] 17-8-1912; laŭ Germana Esperantisto 9.1912, eldono A, p. 152.
[117] Sautter, „Noch einmal die deutsche Sprache und Esperanto", Das Deutschtum im Ausland 1913, p. 758.
[118] Wartburgstimmeo 1913, okt.; laŭ GermanaEsperantisto 10.1913, eldono A, p. 164.
[119] Alfred Geiser, en Das Deutschtum im Ausland 1912, p. 653-654.
[120] A. Zimmermann, Esperanto, ein Hindernis fŭr die Ausbreitung des Deutschen Welthandels, Hamburg 1915. Nova eldono: A. Zimmermann, Ernst Mŭller-Holm, Esperanto, ein Hindernis fŭr die Ausbreitung des deutschen Welthandels und der deutschen Sprache, Hamburg 1923. Pri respondoj de esperantista flanko vidu i.a. Heinrich Nienkamp, Kultur und Sprache, Berlin-Charlottenburg 1916, p. 168, 253-254; Germana Esperantisto 12. 1915, p. 73-75,82, 87-89; 18. 1921, p. 176-177,256-257; 21.1924, p. 224. - La menciita Unuiĝo, fondita en 1893, estis nete antise- mita; kp. Iris Hamel, Volkischer Verband und nationale Gewerkschaft. Die Politik des Deutschnationalen Handlungsgehilfenverbandes 1893- 1933, Frankfurt/M. 1967.
[121] Zimmermann, 1915, p. 3.
[122] Samloke, p. 26-27.
[123] 4-1-1913 kaj 15-1-1913; laŭ Germana Esperantisto 10.1913, eldono A, p. 19,41.
[124] EdE, p. 191.
[125] Ankaŭ la pacifistoj, mem kvazaŭ parioj en vilhelma Germanio, hezitis malkaŝi siajn simpatiojn por Esperanto, timante provoki protestojn flanke de naciistoj, ke la pacifistoj subfosas la germanan lingvon kaj kul- turon: Roger Chickering, Imperial Germany and a worid without war. The Peace Movement and German society, 1892-1914, Princeton 1975, p. 129-130.
[126] „Deutschtum, Esperanto und die Volksschule", Sachsische Schulzeitung 82. 1915, n-ro 41, p. 607. - Pri Esperanto kiel „nacia protektilo" kontraŭ la emo de germanoj adori la eksterlandon skribas Emil Bausenwein, Was geht den Deutschen das Esperanto an?, Haida 1913, p. 10.