La germanaj kaj francaj esperantistoj do malmulton gajnis per sia dummilita aktivado, ĉar ĝi ne vekis simpatiojn de naciistoj por Esperanto. Kaj la postmilita elirpozicio de la movado iĝis anko- raŭ pli komplika per la senprecedence granda alfluo de labor- istoj. Klasbatalo eniris ankaŭ la Esperanto-movadon. En pluraj landoj, la novevarbitoj ne aliĝis al la tradicia, neŭtrala asocio, sed organiziĝis en memstaraj laboristaj Esperanto-unuiĝoj.
Tiu ĉi evoluo estis simptoma por la deziro de laboristoj plilar- ĝigi sian horizonton trans landlimojn kaj praktiki internaciismon tuj, post kiam la militfino donis por tio novan ŝancon. En doku- mento de la Komitato pri Internacia Helpa Lingvo, kreita en 1919 de Internacia Esplora Konsilantaro, la vekiĝo de interaa- ciisma konscio de ordinaraj homoj, precipe montriĝanta en la populareco de Esperanto inter laboristoj, estis nomita „unu el la plej gravaj trajtoj de la tuta temo de internacilingva evoluo" el sociologia vidpunkto. La Komitato atentigis: „Se tiu ĉi interesiĝo de la amasoj povas esti zorge studata kaj kun simpatio kompre- nata de kompetentaj sociologoj, ĝi eble povos ricevi konstruan gvidon por la bono de ĉiuj; sed se neglektata kaj plene lasata al disvolvo per radikaluloj, ĝi servus nur al ventumado de la flamo de bolŝevismo."[217] Tute similan ekkonon de la problemo ni trovas ĉe Albert Steche, kiu jam en 1914 avertis kontraŭ „influoj mal- amikaj al popolo kaj ŝtato" interne de la Esperanto-movado kaj postulis:
La registaroj kaj komunumoj devas interkonsiliĝi kaj zorgi pri tio, ke naciece pensantaj anoj de la popolo trovu ĉie la eblecon senpage lerni Esperanton. Se tiu ebleco ne ekzistos, la lernemuloj iras, kiel ni nun povas observi, en la socialdemokratajn kursojn. kie ili estas edukataj ne nur al esperantistoj, sed ankaŭ aJ socialdemokratoj.[218]
La postmilita kreiĝo kaj kresko de aparta laborista Esperanto-
movado rapide malaktualigis la proponon de Steche, ke registaroj oficialigu la instruadon de la lingvo por eviti radikaliĝon de la esperantistoj. Ĉiuokaze, la favora reefto, kiun trovis Esperanto inter laboristoj, pli reduktis ol stimulis la jen kaj jen eble ekzis- tantan inklinon de registaroj al subteno de la Esperanto-movado. Avertoj kiel tiu de Steche kontraŭ la penetrado de socialismaj ideoj en la vicojn de la esperantistoj eĉ estis kvazaŭ akvo al la mueliloj de konservativaj kaj reakciaj reĝimoj, kiuj, anstataŭ alproprigi al si la konkludon, ke necesas kontraŭpezi la enfiltri- ĝon per proprainiciata akcelado de Esperanto, emis ekrilati al la tuta movado, ankaŭ al la politike neŭtrala, pli suspekte.
En kia dilemo troviĝis la burĝaj esperantistoj - unuflanke, estante maltrankviligitaj pro la florado de Esperanto inter labor- istoj, aliflanke, luktante kontraŭ la nekomprenemo de la supraj tavoloj, estas bone ilustreble ĝuste per la persono de Steche, kiu estis prezidanto de Germana Esperanto-Asocio de 1920 ĝis 1925. Membro de la Naciliberala Partio kaj aktivulo en industriistaj asocioj, Steche ne estis tamen nigra reakciulo el kontraŭkapita- lisma legolibro, nek esperantisto ekskluzive dediĉita al komerca profito helpe de Esperanto.[219] Sian pledon por la enkonduko de Esperanto kiel sola fremdlingvo en elementajn lernejojn li klo- podis bazi sur rimarkinda kombinaĵo de pensoj pri interklasa kaj internacia harmoniigo:
Per tio oni pli multe povus benodone transponti la fendon inter riĉo kaj malriĉo, ĉar la malpli bonstata persono povas, same kiel la bonstata edukito, per Esperanto, enprofundiĝante en la plej bonajn verkojn de la monda literaturo, progresi kaj avanci kaj povas sen peno lingve komuniki kun homoj de alta kaj malalta rangoj en la tuta mondo. La socia interpacigo en la propra popolo krom tio kontribuas al interpa- cigo de la popoloj de la tero...
Tiuj ĉi harmoniigaj ideoj de Steche iusence estis en akordo kun la tradicio de Esperanto, nome kun la tezo de Zamenhof, ke prakti- kado de neŭtrala lingvo helpas malakrigi konfliktojn. Tamen, la penso de Zamenhof ĉiam estis koncentrita al la forigo de nadaj antagonismoj helpe de Esperanto; li apenaŭ studis la sociajn radikojn de intergenta malamo. Kiel ajn: En la postmilita situa- cio, meze de inflacio kaj senlaboreco, estis iluzie paroli pri ĝene- rale klas-interpaciga karaktero de la Esperanto-movado. Nemi- rige, do, ke la tezojn de Steche pri neŭtraligo de sociaj konfliktoj per Esperanto la laboristaj esperantistoj kondamnis kiel logkap- tilon de kapitalisto. Por ili, anakronisma estis ankaŭ la idealismo, esprimita de Privat:
Esperantismo estas la malplej wburĝa" movado el ĉiuj eblaj, sed ĝi sta- ras ekster kaj super ĉiuj bataloj inter homoj, egale ĉu gentaj aŭ klasaj.[220]
Estis nun la laboristaj esperantistoj, kiuj komprenis sin la veraj gardantoj de la Esperanta tradico, kiuj per la uzo de Esperanto por la socialismo pretendis esti sur la ĝusta vojo:
Kion signifas „socialismo"? Se oni volas anstataŭigi la terminon „socia- lismo" per alia vorto, tiam oni povas tion fari plej bone per homara liberigo, homara feliĉigo. Sed ĉu ne estas la ideo de homara feliĉigo, kiu estas je la bazo de Esperanto? Tiun penson ni ne enmetis, tiun ideon ni nur elprenis. Enmetis ĝin ... d-ro Zamenhof mem.[221]
Steche siaflanke kun bedaŭro registris la „malĝojigan situacion", ke, dum la malsupraj tavoloj entuziasmiĝas por la „nova latino de la demokratio", „la kleraj tavoloj, edukitaj kaj socie stabiligitaj en la pensomondo de la malnova latino, malplenumas la aten- dojn nun, kiam ili devus esti gvidantoj".3 Efektive, nelonge post tiu plendo Steche devis noti plian seniluziiĝon, kiam la Komi- siono pri Intelekta Kooperado ja vigle okupiĝis pri la unuecigo de muzeaj katalogoj, sed ne montris egalan komprenemon por la bezono de ordinaraj homoj interkomunikiĝi.
La evoluo pasis alie, ol imagis Steche, ĉar neeviteble ankaŭ en la Esperanto-movado speguliĝis la sociaj konflikoj kaj politikaj tensioj, kiuj karakterizis la 1920ajn jarojn. Tio cetere ne estis malprofita por Esperanto entute. La apartiĝo de la laboristaj esperantistoj pligrandigis ia ŝancojn penetrigi ia lingvon en ia vicojn de la laborista movado, dum samtempe restis al la neŭtrala movado vasta tereno por gajni adeptojn en aliaj tavoioj. Tiel ambaŭ povis kunekzisti, precipe en la demokratiaj ŝtatoj.
Fakte, tuj post la milito en multaj landoj de Eŭropo, same en Usono, en Brazilo, en Japanio kaj dise en aliaj mondpartoj, estis tute favora grundo por la Esperanto-movado. Piej ofte ia studo kaj uzo de Esperanto restis tute privata afero, al kiu dediĉis sin homoj, kiuj, estante scivolaj pri la mondo, strebis al rapida ven- kado de iingvaj kaj naciaj limoj. En la plej multaj iandoj, kie ekzistis Esperanto-organizaĵoj, ilia agado disvolviĝis en iibereco kaj sen rektaj ĝenoj. Ne mankis ankaŭ oficialaj apogoj. En Ger- manio, ekzemple, la „Esperanto-Instituto por la Germana Regno" ricevis reguian ŝtatan subvencion; iernejaj aŭtoritatoj deklaris sian simpation kaj permesis la instruadon de Esperanto en lernejoj ekster la oficiala programo, kio kredeble estis, laŭ tiu- tempa juĝo de esperantisto, la rezuito „de forta desuba premo, el rondoj de la popolo, kiuj flegas internaciajn rilatojn, ne ĝuinte fremdlingvan edukon en lernejoj".[222]
Metodon instrui Esperanton rapide kaj sen lernolibro ankaŭ al malpii kleraj homoj eltrovis Andreo Cseh, hungardevena kato- lika pastro el Rumanio. La kursoj gvidataj de ii en tuta Eŭropo, dum kiuj la lingvo estis lernata kvazaŭ amuza ludo, baldaŭ havis multajn imitojn; ankaŭ la tradician instruadon eniris elementoj de la t.n. rekta metodo. En la intermilitaj jaroj miloj dankis sian scion de Esperanto al la pedagogia kapablo kaj ĉarmo de Andreo Cseh.
Kiu estis ellerninta la lingvon, tiu praktikis ĝin diversmaniere. Superregis la uzo en korespondado kaj dum vojaĝoj. Al la plej interesaj rezultoj de la ligitaj kontaktoj apartenis internaciaj geedziĝoj, en kiuj Esperanto do estis „edzperanto" kaj kiuj sia- vice sekvigis „denaskajn" esperantistojn. Por ia aktiva esperant- isto kulmino de la jaro estis la Universala Kongreso, en kiu meze ĉeestis 1500-2000 personoj. Krome, preskaŭ ĉiujare okazis inter- nacia konferenco dediĉita al la celo vastigi la praktikan aplikon de Esperanto, en kiu partoprenis delegitoj de registaroj, komer- caj ĉambroj, foiroj kaj ekonomiaj organizaĵoj. La temoj de la konferencoj estis la uzo de Esperanto por komerco, radio, scienco kaj turismo. Aparte notinda estis ankaŭ la konferenco „Paco per lernejo", kiun en Pasko 1927 la ĝeneva Internacia Eduka Oficejo kunvokis al Praha kaj en kiu la preskaŭ 500 dele- gitoj el 19 landoj akceptis rekomendojn pri interŝanĝo de lernan- toj kaj pri la senŝovinismigo de lernolibroj; Esperanto estis uzata kiel la sola traduk-lingvo.