Kreskis la nombro kaj kvalito de la Esperanta originala bele- tro. Formiĝis eĉ literaturaj skoloj, el kiuj la plej fama estis la Budapeŝta Skolo. Post la fondiĝo de la revuo Literaturo Mondo (1922) la hungara ĉefurbo iĝis centro de la Esperanta kulturo. Ĝi estis ankaŭ la hejmo de la plej populara Esperanto-verkisto, Julio Baghy, eksaktoro, kiu, surbaze de travivaĵoj en siberia militkaptiteco, estis trovinta en Esperanto sian mision. En multaj romanoj kaj poemoj li elmetis sian filozofion de amo, paco kaj homeco. Liaj verkoj, ĉiam optimismaj, altgrade idealismaj, ofte naive-sentimentale impresantaj, ekipis la idealojn, sur kiu bazi- ĝis Esperanto, per emocia karaktero, kiun multe ŝatis la esper- antistoj. Baghy, karese nomata „Paĉjo", esprimis sentojn, kiuj dekomence estis karaj al la esperantistoj kaj krom tio estis tipaj por la inklinoj de la modere progresema burĝaro en la tempo inter la du militoj. La sukceson de Baghy ankoraŭ akcelis la fakto, ke li ja pasie protestis kontraŭ socia maljusto kaj nacia limigiteco, sed nur malofte konkrete montris kiel venki tiujn mal- bonojn. Li evitis iigi sin al konataj politikaj-ideologiaj pozicioj kaj tiamaniere helpis al la meza nepolitikema esperantisto iden- tigi sin kun lia idealo de homa frateco.[223]
Aliajn verkojn de la Esperanta literaturo karakterizis simila idealismo - ekzemple tiujn de la germano Teo Jung, kies ĉefa merito tamen estis, en 1920, la fondo de la gazeto Esperanto Triumfonta.[224] E1 la centoj da esperantlingvaj periodaĵoj tiu ĉi estis
ESPERANTO M
Titolpaĝo de Esperanto triumfonta, gazeto fondita de Teo Jung, kiu estis la antaŭulo de la populara Heroldo de Esperanto.
* TRIUMFONTA
la plej ofte, nome ĉiusemajne, aperanta. La gazeto, kiu ekde 1925 portis la titolon Heroldo de Esperanto, liveris al siaj legan- toj argumentojn por la varbado kaj utiligis ĉiun raporton pri sukceso de la movado por apelacii al la esperantistoj, ke ili ne laciĝu en siaj klopodoj kaj plue batalu kun fido pri sia fina venko.
1.10. PERSEKUTOJENLA 1920AJJAROJ
Kiam en Germanio esperantistoj iĝis objekto de polica obser- vado, tio estis kaŭzita de ilia politika agado. En 1922 la polico de Frankfurto apud Majno esplordemandis la organizantojn de la tie preparata kongreso de SAT, post denunco de Esperanto- parolantaj policistoj en Dresden, kiuj indikis la SAT-anojn kiel „danĝerajn komunistojn".[225] Post la faligo de la laborista registaro en Saksio kaj la okupo de la lando per regnaj trupoj en oktobro 1923, la Poiica Prezidiumo en Leipzig disponis pri propra „esper- antlingva oficejo", kiu kolektis informojn pri la agado de Ger- mana Laborista Esperanto-Asocio. En interna raporto tiu ĉi aso- cio estis nomita „serioze taksenda faktoro en la politika movado", ĉar ĝi eksplicite deklaras, ke ĝi volas uzi Esperanton nur kiel rimedon por la celo: realigo de la tutmonda proleta unuiĝo.[226] Okazis, interalie en Chemnitz[227], domtraserĉoj, konfisko de materialoj, kontrolado de kunvenoj, kaj en marto 1924 la Pre- zidiumo trovis konsilinda entute pli zorge atenti Esperanto-kur- sojn, „kiuj lastatempe okazas pli ofte ol antaŭe".[228] Sed aliflanke komunistaj esperantistoj en Leipzig povis de januaro ĝis oktobro 1924 eldoni 16 numerojn de la grandformata gazeto Volkerspie- gel, ĉerpanta sian materialon el Esperantaj periodaĵoj kaj la lete- roj de alilandaj kamaradoj, kvankam ĝi, kiel rimarkis la poiico, funkciis kvazaŭ anstataŭaĵo de la malpermesita Sachsische Arbeiterzeitung.[229]
Multe pli da ĉikanoj, eĉ persekutojn, suferis laboristaj esper- antistoj en aliaj landoj, unuavice en tiuj, kie ne povis ekzisti lega- laj laboristaj partioj. En Bulgario, Rumanio, Hungario, Itaiio, Litovio, Latvio kaj Pollando la ricevado de eidonaĵoj de SAT estis malpermesita[230], fojfoje sekve de atentigoj el la neŭtrala ten- daro[231]; en aliaj landoj ĝi estis riska. Povis okazi, ke alta procen- taĵo de laboristoj en Esperanto-klubo sufiĉis por aitiri la sus- pekton de poiica komisaro, kiel en 1924 spertis la esperantistoj de Split en Jugoslavio[232]; en tiu lando la poiico en kelkaj vilaĝoj simple malpermesis Esperanton.3 Jugoslava SAT-ano amare plendis en 1926, ke en lia „putrujo" la ĝenerala diskriminacio kontraŭ laboristoj etendiĝas ankaŭ al iiia deziro lerni Esperant- on.6 En Estonio, laboristaj Esperanto-grupoj fonditaj en 1925 eĉ ne sukcesis ekagi - „pro maiiiberigo de plejparto de 1' mem- braro".7
La malpermesoj kaj subpremaj agoj turnis sin kontraŭ la poli- tika aktivado de laboristaj esperantistoj. Iii komence ne tuŝis la sorton de la neŭtrala movado. A1 ties gvidantoj la plej saĝa taktiko ŝajnis esti: aŭ silenti aŭ kontentiĝi per la deklaro, ke Esperanto povas esti uzata de ĉiu kaj apartenas al neniu kaj nei kunrespondecon de la movado kiel tuto, kiam la lingvo estas uzata por difinita celo.
Plurfoje la aŭtoritatoj mem pretis deklari, ke iliaj agoj kontraŭ laboristaj esperantistoj ne estas direktitaj kontraŭ la Esperanto- movado. En Pollando, la ministro de internaj aferoj sciigis en 1923, ke persekuto de SAT-anoj okazis nur pro ilia „kontraŭŝtataagado", ne pro Esperanto.[233] Kiam en 1922 en la rumana urbo Cluj junaj laboristoj estis arestitaj, ĉar trofervoraj policistoj kompre- nis la verdan stelon kiel komunistan insignon, la prezidanto de la militista tribunalo, antaŭ ol absolvi la kulpigitojn, deklaris, ke Esperanto estas „tre bela kulturmovado" kaj ke nur la uzon de la lingvo npor celoj malpermesitaj" necesas puni.2 Kaj kiam en 1926 Sudslava Esperantista Ligo protestis ĉe la ministro de ins- truado pro tio, ke distriktestroj kaj ĝendarmoj malpermesis di- versloke la fondon de Esperanto-kluboj aŭ la okazigon de kur- soj, la ministro, Stjepan Radiĉ, deklaris sin adepto de Esperanto kaj post nelonge enkondukis la iingvon en la instruplanon de la universitato de Zagreb.[234]
81
Aliflanke, per tio en Jugoslavio ne malaperis lokaj malhelpoj. La situacio estis simila en Hungario. La neŭtrala movado en duonfeŭda Hungario havis ĝenerale pli progreseman karakte- ron, ol tiu en la pii evoluintaj landoj de okcidenta Eŭropo. Prezi- danto de Hungarlanda Esperanto-Societo estis de 1912 ĝis 1923 la katolika prelato S4ndor Giesswein, kiu antaŭ la milito estis unu el la gvidantoj de Kristan-Socialista Partio, dum la milito sekrete disponigis la ĉefpastran palacon, eĉ preĝejojn al pacifis- taj kunvenoj kaj post la milito kiel gvidanto de Reform-Partio pledis por demokratiigo.[235] La reĝimo de Mikl6s Horthy tamen bone memoris, ke Esperanto estis politike „misuzata" - dum la nelongviva Hungara Soveta Respubliko en 1919, kiam ankaŭ esperantistoj infektiĝis de revolucia entuziasmo.5 En la 20aj jaroj, sekve, al hungaroj en la provinco kelkfoje necesis kuraĝo eĉ porti la verdan stelon. En 1923 esperantistoj en Debrecen raportis, ke la „grupfondiĝon malhelpas la konduto de la polico kaj oficialaj rondoj", kaj en 1925 la fondo de grupo en Mezoko- vesd estis malpermesita, kun i.a. jenaj motivoj: ke la loĝantoj havas tiel primitivan gradon de klereco, ke eĉ la elementa instru- ado ne havis kaj havas la deziratan rezulton; kaj ke la instru-horojn de Esperanto oni eble uzos por disvastigi kontraŭŝtatajn klopodojn.[236] Dum tamen al la neŭtrala societo restis vasta agadkampo, la laborista Esperanto-movado en Hungario kons- tante suferis pro malpermesoj de lokaj aŭtoritatoj. Por senpage instrui la lingvon al laboristoj necesis peti permeson de la polico, kiu ofte ne estis donita, jen ĉar ankaŭ burĝoj aranĝas kurson kaj la laboristoj lernu tie, jen ĉar hungaraj laboristoj unue alproprigu al si la gepatran lingvon, jen ĉar Esperanto-kurso en urbo kun tiom da analfabetoj estas simple superflua.[237] Direktoro de loka gimnazio rifuzis disponigi ejon por kurso, „ĉar la esperantistoj estas komunistoj".[238]