Kiam la 3an de junio 1939 la oficejo de Reichsfŭhrer SS notis, ke „disvastigo de Esperanto en Germanio estas malpermesita"[422], ĝi konfirmis la faktan staton. Kaj se ankoraŭ restas duboj, ĉu ne post ia disbato de la organizaĵoj ia nazioj komencis esti cedemaj pri Esperanto kiel nura ŝatokupo, la menciita dokumento de 1940 instruas al ni ia kontraŭon:
Konsideri „Esperanton" nur kiel helplingvon por la internada komuni- kado estas malguste. La artefarita lingvo Esperanto estas parto de la esperantismo. de la armilo de la judoj.
Kiom intertempe severiĝis la sinteno de Heydrich, tion povis per-
sone sperti la svisa ĵurnalisto Hans Unger, kiu laboris en Berlino
i.a. kiel kunlaboranto de Associated Press. Kiam post renkon-
tiĝo kun dekduo da esperantistoj en berlina kafejo li estis vokita
al la ĉefoficejo de Gestapo, Heydrich persone pridemandis lin
kaj nomis la kontaktojn de Unger kun esperantistoj provoj orga-
nizi „internacian reton" kontraŭ la Tria Regno. La respondajn
argumentojn, ke frapus la konsciencon de la tuta homaro, se nur
pro la uzado de Esperanto oni sendus homon en koncentrejon,
Heydrich akre interrompis: „Nia konscienco estas germana, kaj
nur laŭ ĝi ni agas. La ,homara konscienco' estas juda kreitaĵo kaj
ne interesas nin!" Similajn insultojn Unger poste aŭdis de Rudolf
HeB, kiu krom tio sciigis al la sviso fantazian planon pri simpligita
germana lingvo altrudota al tuteŭropa ŝtata federacio sub nazi-
germana hegemonio.[423]
Nelonge post la konversacioj de Unger kun Heydrich kaj HeB
eksplodis la Dua Mondmilito, kiu alportis morton kaj neimage-
blajn suferojn al milionoj da homoj. Detalojn pri la nazia teroro,
furiozanta precipe en orienta Eŭropo, ne necesas prezenti tie ĉi.
Malpli konata aspekto de la sklaviga politiko de la nazioj estas la
subpremo de ankaŭ la komunikaj rajtoj de judoj kaj slavoj.
Hitler mem postulis en julio 1942, ke al la negermana loĝantaro
en la okupitaj teritorioj de orienta Eŭropo „neniel estu permesita
pli alta eduko", ke en la lernejoj oni „lasu lerni ĝin ne pli, ol
maksimume la signifon de la trafikaj indikiloj". La germana estis
instruota al judoj kaj slavoj nur tiom, kiom necesis „por krei la
lingvajn antaŭkondiĉojn por nia gvidado" - do, por komprenigi
al ili naziajn ordonojn.[424]
Superflue diri, ke la ekspansio de la nazioj orienten neniigis ankaŭ la eblecojn por uzo de Esperanto, de tiu simbolo de lingva egalrajteco, kiu ĝuste inter judoj kaj slavoj estis trovinta siajn unuajn entuziasmajn adeptojn. Jam en la dua aŭ tria tago de la okupado de Pollando germanaj soldatoj aperis ĉe esperantistoj[425], kaj inter la unuaj viktimoj estis la familianoj Zamenhof. Nur kelkajn tagojn, post kiam, la 28an de septembro 1939, Varsovio estis okupita de la germanaj trupoj, SS-anoj venis al la Juda Hos- pitalo kaj demandis pri Adam Zamenhof, kiu estis ĉefkuracisto de ties oftalmologia fako.[426] Adam, la filo de Lazaro Zamenhof, estis arestita.
Ĉar entute ĉiuj judoj kaj polaj inteligentuloj ne plu estis seku- raj antaŭ la senbrida ĉasado de la ekzekutistoj de Heydrich, ni povus supozi, ke ne estis bezono de speciala ordono por aresti la familion Zamenhof kaj aliajn esperantistojn.[427] La rezulto ĉiuo- kaze estis sama: Adam Zamenhof estis mortpafita la 29an de januaro 1940.[428] Liaj fratinoj Zofia kaj Lidja kaj la fratino de Lazaro, Ida Zimmermann, en 1942 estis el la varsovia geto trans- portitaj al Treblinka, kie ĉiuj tri pereis.[429] Multaj esperantistoj apartenis al la sennombraj viktimoj de la amasmurdado en Pol- lando6, verŝajne kelkaj el ili unuavice pro tio, ke ili aktivadis por Esperanto.[430]
Ni ne havas definitivan pruvon pri tio, ĉu ankaŭ la arestado de esperantistoj en Pollando originis en zorga plano farita en la ĉef-
129
Ĉesupre: Idoj de Lazaro Zamenhof, murditaj de la nazioj: Lidja, Zofia kaj Adam. Sube: Nova espero postmilita: Je la 29a datreve- no de la morto de Zamenhof, la 14a de aprilo 1946, polaj esperan- tistoj kolektiĝas sur la ruinoj de la domo, en kiu iam loĝis Zamen- hof. Plej supre la dua de dekstre la nepo Ludoviko Zamenhof. (Foto de Tadeusz Pleskaczynski.)
9-01203oficejo de Gestapo en Berlino. Sed verŝajne estis tiel. Estas ĉiuo- kaze konfirmo por la cinika pedanteco de Heydrich, ke super sia fanatika malamo kontraŭ ĉio juda, kontraŭ ĉio, kion lia mastro Hitler indikis kiel ne plu vivindan, li ne forgesis - dum la buĉado proksimiĝis al sia kulmino - dediĉi denove apartan atenton al Esperanto, komisiante kompili la cititan raporton de la 8a de junio 1940, por liveri tiel, unu fojon pli, ideologian pravigon por la persekutoj kontraŭ Esperanto, „la armilo de la judoj".
Iam kondamnita per unu frazo en Mein Kampf\ ankaŭ Esper- anto ne eskapis la celkonscian detruemon de Hitler.
2.7. ENLA OKUPITAJLANDOJ
Antaŭ kaj post la invado en Pollando - lando, kiu kolektive plej multe suferis dum la milito - en multaj landoj de Eŭropo, kiujn la nazioj aneksis aŭ en kiuj ili sukcesis plifortigi sian influon, laŭleĝa movado de Esperanto ne plu estis ebla. Kiel unua spertis tion Aŭstrio. La laborista Esperanto-movado estis tie, simile kiel en Germanio, multe pli forta, ol la neŭtrala. La socialdemokrata Aŭstria Laborista Ligo Esperantista (ALLE), kies motoro estis Franz Jonas, la postmilita Federacia Prezidanto de Aŭstrio, havis fine de 1933 pli ol 1700 membrojn, la neŭtrala Aŭstria Esperanto-Asocio (AEA) nur ĉ. 500. Post la malsukcesa laborista ribelo de februaro 1934, la diktatoreca reĝimo de Engelbert DollfuB malpermesis ALLE kune kun ĉiuj laboristaj organizaĵoj. La tradician favoron de aŭstraj aŭtoritatuloj al Esperanto tiu ĉi paŝo ne influis, des pli ĉar Hugo Steiner, la prezi- danto de AEA, tuj faris deklaron de lojaleco al la registaro.1 AEA subtenis alvokon, ke ĝiaj membroj aliĝu al la Patrolanda Fronto[431], kaj kiam en 1936 okazis en Vieno la 28a Universala Kongreso de Esperanto, ĝian Honoran Komitaton konsistigis granda nombro de eminentuloj - de la Federacia Prezidanto ĝis la prezidanto de la Danuba Vaporsipvetura Societo.[432]
La 12an de marto 1938 ĉesis la sendependeco de Aŭstrio. Jam unu monaton post ia alligo ai Germanio, esperantistoj spertis esplorviziton de Gestapo-agentoj[433], kaj la 20an de aprilo SS-anoj fermis la Internacian Esperanto-Muzeon en Vieno.[434] La lan de aŭgusto, ordono el Berlino dekretis la finon de la organizita Esperanto-movado[435]: Notinde, ĝi distingis inter AEA, kiu estis karakterizita kiel ĉefe katolika kaj dekstra, kaj la konkurenca organizaĵo Aŭstria Esperantista Federacio, fondita en 1936 kaj, laŭ la nazioj, estrata de ekssocialistoj; la unua estis „petita" mem likvidi sin, la dua estis perforte dissolvita.
Poste, ĝis dum la milito, aŭstraj esperantistoj kaŝe kunvenis en privataj hejmoj. Dum unu el tiuj renkontiĝoj, fine de junio 1944, en la hejmo de Gustav Weber, la iama ĉefdelegito de Internacia Esperanto-Ligo, subite aperis gestapanoj ; ili arestis ĉiujn ĉees- tantojn. Weber estis sendita al la koncentrejo Mauthausen, kie eĉ SS-oficiroj ne voiis kredi, ke Weber estis arestita nur pro Esperanto, sentante sin primokataj, kiam li insistis, ke tio estis la sola kialo. Weber estis poste transportita al Gusen por peza la- boro en ŝtonminejo. Iun tagon, nelonge antaŭlaiiberiĝo. SS-gar- disto, kiun nervozigis la senĉesa ridetado de Weber - signo de ties komenciĝanta mensa perturbiĝo, forprenis ei iiaj manoj ŝoveli- lon kaj frapis lin sur la kapon, ĝis li mortis.[436]