La plej longe aktivinta esperantista asocio, kiu portis la epite- ton „germana", estis Germana Esperanto-Ligo en Ĉehoslova- kio. Post la anekso de Sudetlando ĝi estis dissolvita, la 16an de decembro 1938, sekve de surloka iniciato, do, antaŭ ol venis kon- cerna ordono el Berlino.[437] Ankaŭ la germana Esperanto-societo en Praha likvidiĝis, la 20an de februaro 1939. Post la detruo de la ĉeĥoslovaka ŝtato en marto 1939, la movado en la „Protektorato Bohemio kaj Moravio" kontraŭatende ne tuj estis malpermesita,
sed Ĉefia Esperanto-Asocio (ĈEA), kiu prenis la lokon de la antaŭa Esperanto-Asocio en Ĉeĥoslovaka Respubliko, devis limigi sin nur al agado inter ĉeĥoj.[438] En marto 1940 ĝi devis fermi sian oficejon, kaj en kunveno de la 3a de novembro 1940 ĈEA decidis, sekve de ordono ricevita de Gestapo, likvidi sin.2 La Esperanto-Klubo de Praha kaŝe ekzistis ankoraŭ ĝis 1944. En la Protektorato, kies reganto fariĝis en septembro 1941 Reinhard Heydrich[439], ankaŭ multaj esperantistoj estis inter la viktimoj de la kruela persekutado.[440]
En la landoj okupitaj dum la milito la politiko de la nazioj rilate al Esperanto ne estis unueca; ĝenerale, ilia subpremo atin- gis en Skandinavio kaj okcidenta Eŭropo malpli terurajn dimen- siojn, ol en la oriento. En Francio ne okazis sistemaj malhelpoj; Esperanto-kursoj estis foje permesitaj, foje ne, sed cetere estis preskaŭ ĉie kaŝe gvidataj.[441] Simile, en Norvegio[442] kaj Danlando1 la movado neniam estis malpermesita. En 1942 la Laborista Esperanto-Klubo de Kopenhago kuraĝis eĉ eldoni libron kun la signifoplena titolo Tra densa mallumo, en kiu la ĉinaj esperant- istoj ricevas laŭdon pro tio, ke ili „tre vigle laboras metante Esperanton en la servo de sia lukto kontraŭ la japanaj invadan- toj", kaj la germanaj esperantistoj estas kritikataj pro sia „fre- neza agmaniero", kiam ili, „ŝajne por savi la movadon, deklaris sin pretaj servi al la nazismo".[443] Ankaŭ en Danlando, judaj fami- lioj, al kiuj minacis deportado, povis esti ĝustatempe avertataj pro sekreta telefona interligilo, kiun germana soldato-esperant- isto konstruis de la Ĉefa Germana Stabejo al la hejmo de sia amiko, dana esperantisto, kaj kiu ebligis aŭskulti interparolojn en la Stabejo.[444]
En Belgio, la flandraj esperantistoj eldonis ekde januaro 1941 sen permeso kvin numerojn de Mededeelingea voorden Vlaams- chen Esperantist. Kiam la sesa numero estis presata, Gestapo aperis kaj, post pridemandado kaj traserĉoj, formale malperme- sis al Flandra Ligo Esperantista pluan aktivadon. En decembro 1941, tamen, la loka grupo en Bruĝo komencis kaŝe eldoni mona- tan bultenon, multobiigitan, kies titolo estis programo: Pacokaj Justeco.[445]
Ankaŭ en Nederlando la okupantoj komence ne ĝenis la movadon, eĉ permesante uzi Esperanton en korespondado kun la neŭtrala eksterlando. Sed la 20an de marto 1941 Nederlanda Esperanto-Asocio estis dissolvita per dekreto de la Komandanto de la Sekureca Polico kaj Sekureca Servo.[446] Pri la plenumo de la dekreto respondecis „fanatika malamiko de Esperanto", Werner Schvvier, la estro de la Sekcio pri Internaciaj Organizaĵoj en la Regna Komisariato por la Okupitaj Nederlandaj Teritorioj. Laŭ raporto de Andreo Cseh pri la fermo de Internacia Esperanto- Instituto en Hago („apudorganizaĵo de la framasonaj loĝioj"), Schwier fanfarone deklaris, „ke li jam neniigis la Esperanto- movadon en Germanujo kaj Pollando, kaj li minacis nin per aresto kaj koncentracia kampo, se ni pledas por Esperanto", ĉar „pacifismo kaj humanismo estas la plej grandaj krimoj kontraŭ la vivo de la popoloj".[447] Parto de la libraro de la nederlandaj Esper- anto-organizaĵoj - du kestoj - estis sendita de Schvvier en aŭgusto 1942 al Berlino, kie oni destinis ĝin por la biblioteko de postmilite starigota Hohe Schule derNSDAP- por servi kiel studmaterialo pri la konspira aktivado de la judoj.[448]
2.8. SEKVANTELA NAZIANMODELON
Eĉ antaŭ ol la nazioj etendis siajn manojn al la najbaraj landoj de Germanio, tie rimarkiĝis tendencoj, kiuj malfavore influis la disvastigon de Esperanto. Apud kontraŭkomunismo, unuavice temis pri la antisemitismo, kiu pli-malpli latente regis en multaj, ankaŭ demokratiaj landoj de Eŭropo; ĝi nutris inter la anoj de larĝaj tavoloj antipation kontraŭ Esperanto kiel kreaĵo de judo kaj estis faktoro, kiun la esperantistoj eĉ en landoj kun relative „esperantema" registaro devis konsideri. Ekzemplo por tio estis la situacio en Pollando. En majo 1934 Esperanto-instruisto en gimnazio en Bydgoszcz faris enketon inter tiuj lernantoj, kiuj rifuzis elekti Esperanton kiel instruobjekton. Klarigante siajn motivojn, la gimnazianoj montriĝis jam nekuraceble infektitaj de kontraŭjudaj sentoj:
... ĉar ĝi estas juda ĵargono, kiun ni devas malŝati... Esperanto servas al kontraŭreligia propagando. Esperantistoj estas plej ofte judoj aŭ ateistoj. Esperanton oni devas ĝisgrunde detrui. ... mi estas granda antisemito, mi ne ŝatas pro tio Esperanton... ... ĉar ĝi estas laŭ mia opinio cionisma eltrovaĵo por pti facila disvastigo de komunismo, framasoneco kaj aliaj malutilaĵoj...
Kelkajn jarojn post tiu ĉi enketo, esperantistoj el la tuta mondo iĝis observantoj de la inkuba forto de naciismo kaj antisemitismo en lando, kiu mem estis baldaŭ viktimiĝonta. Kiam la aŭtorita- teca reĝimo de Pollando, kredeble ankaŭ por plibonigi sian inter- nacian renomon, donis la permeson, ke en Varsovio, la naskiĝ- urbo de Esperanto, okazu en 1937 ia Ora Jubiiea Kongreso, celanta memori la 50an datrevenon de la publikigo de la iingvo, la ekstreme dekstra kaj faŝisma gazetaro akre atakis la registaron pro tio, ke ĝi konsentis la okazigon de „jud-komunista" kon- greso.[449] Dum la kongresa semajno mem tiuj gazetoj per siaj plej absurdaj kalumnioj kaj „cinike senhontaj atakoj" kreis tiel pre- man atmosferon, „ke la kongresanaro, almenaŭ granda ĝia parto sentis sin kvazaŭ terorita".[450]
En Pollando, la malamikoj de Esperanto ne sukcesis esence influi la sintenon de la registaro, sed per la ekzemplo de la nazia reĝimo, kiu kiel unua sisteme kontraŭbatalis ne nur ĝenajn ele- mentojn en la Esperanto-movado, sed la tutan movadon kaj lin- gvon mem, pluraj aliaj dekstraj kaj faŝismaj reĝimoj estis stimuli- taj pli atente observi la esperantistojn kaj, pii vastskale ol antaŭe, persekuti ilin - ofte rezignante la pli frue ankoraŭ praktikatan diferencigon inter neŭtrala kaj laborista movado.
Portugalio, kie en 1932 komenciĝis la preskaŭ kvardekjara rego de Salazar, pionire imitis la germanan modelon. En septem- bro 1936 ĉiuj esperantistaj societoj estis fermitaj; policistoj sige- lis la ejojn kaj tage kaj nokte patrolis antaŭ iliaj pordoj. La sub- itan disrompon de la portugala movado, kiu havis fortan proletan koioron, evidente influis la okazaĵoj en la najbara Hispanio, nome la ĵus eksplodinta Civila Milito; la rekta kialo verŝajne estis esperantlingva alvoko sendita el Barcelona al lisbonaj esperant- istoj, „por ke ili ekagu kontraŭ sia registaro". Laŭdire, inter ribe- lintaj portugalaj maristoj troviĝis ankaŭ kelkaj esperantistoj.[451]Almenaŭ dum la daŭro de la hispana milito oni riskis arestiĝon, se oni varbis por Esperanto en Portugalio.[452] Dum la Dua Mond- milito, en kiu Portugalio ne partoprenis, denove povis funkcii Portugaia Esperanto-Ligo, sed la llan de aŭgusto 1948 dekreto de la Ministerio de Internaj Aferoj konfirmis la malpermeson de „iuj ajn aktivaĵoj aŭ presaĵoj esperantistaj", kaj du monatojn poste la Ministerio de Edukado malpermesis la instruadon de Esperanto.[453] Agentoj de la sekreta polico PIDE traserĉis la loĝe- jojn de esperantistoj, forportis Esperantan materialon kaj, en aŭgusto 1949, konfiskis la posedaĵon de PEL; la poiico informis, ke oni konfiskos ankaŭ leterojn venantajn el eksterlando, kiuj surhavas glumarkojn de Esperanto.[454]