Sub la kondiĉo, ke Esperanto estu uzata „nur lingvistike", la llan de aprilo 1951 nova Ministro de Internaj Aferoj nuhgis la malpermesan dekreton de 1948.[455] La esperantistoj komencis entuziasme reorganizi Portugalan Esperanto-Asocion, sed ĉar la Ministerio de Edukado rifuzis agnoski ĝian statuton kaj plue mal- permesis Esperanto-kursojn, la asocio estis devigita fermi sian sidejon kaj haltigi la kolektadon de kotizoj.[456] Tia restis la situacio dum la sekvantaj jaroj.[457] Dum la Ministerio de Internaj Aferoj jam ĉesis klasifiki la lernadon de Esperanto ŝtatrenversa ago, la Ministerio de Edukado plue bremsis la movadon, ŝajne nun ĉefe surbaze de la reakcia argumento, ke Esperanto havas malutilan influon al la pureco de la portugala lingvo.6
Longe, do, al Portugalio apartenis la dubinda gloro esti la sola lando en okcidenta Eŭropo, kiu rifuzis modifi sian kontraŭespe- rantan pozicion. Nur per ruzaĵoj la esperantistoj sukcesis iom disvastigi sian iingvon: Ekzemple, ili produktis verdan sapon kun la nomo „Esperanto"; aĉeteblaj estis skatoloj kun ses pecoj da sapo, kiuj havis volvaĵon kun po unu mallonga leciono de Esper- anto.[458] En 1972 la aŭtoritatoj konsentis pri refondiĝo de Portu- gala Esperanto-Asocio, kondiĉe ke tiu en siaj rilatoj kun ekster- lando submetiĝu al la gvidlinioj de la Ministerio de Edukado.[459]Decidan ŝanĝon alportis nur la aprila revolucio de 1974. Post multjara periodo de malhelpoj, fine, la faio de la faŝisma reĝimo permesis al la portugalaj esperantistoj informi siajn eksterlan- dajn amikojn pri kormaiŝarĝa fakto: „Esperanto en nia lando ne plu estos la danĝera iingvo." [460]
La kialoj, pro kiuj Esperanto renkontis oficialan malaprobon en Hispanio, nur parte similis tiujn en Portugalio. Antaŭ la eks- plodo de la Civila Milito, dum kiu la esperantistoj estis de la faŝis- toj pli-malpli bloke kalkulataj al la tendaro de la malamikoj, kon- fliktoj kun la ŝtata potenco estis okazintaj ne pro klasbatala agi- tado per Esperanto, sed - ŝajne paradokse - pro la utiligo de la lingvo por naciismaj celadoj, pli precize pro ĝia impiikiĝo en la aŭtonomismajn aspirojn de katalunoj. Jam en 1905 la societo „Uni6 Catalanista" alprenis Esperanton por siaj internaciaj rila- toj[461], kaj la gvidado de la kataluna Esperanto-movado deko- mence estis firme en la manoj de personoj, por kiuj validis la maksimo: kataiuna lingvo la unua, Esperanto la dua. La hispana, la oficiala lingvo de la lando, estis sisteme flankenlasata sur la paĝoj de la revuo Kataluna Esperantisto, kaj kontaktojn kun la internacia movado oni flegis rekte, ne tra Hispana Esperanto- Asocio en Madrid.[462] Sekve, precipe dum la militista diktatoreco de Primo de Rivera (1923-1930), Kataiuna Esperantista Federa- cio estis ofte kulpigata pro separatisma agado kontraŭ la hispana ŝtato. Kiam generalo reganta en Barcelona postulis en 1928, ke la Federacio ne plu nomu sin kataluna kaj zorgu pri interfratiĝo kun la ceteraj hispanaj regionoj, la katalunaj esperantistoj, anstataŭ submetiĝi, decidis interrompi la agadon de la organizo kaj atendi pli favorajn cirkonstancojn. Post la falo de la diktatora reĝimo en 1930 rekomenciĝis nova periodo, kaj jam en la posta jaro povis aperi dua eldono de Kataluna Antologio, en kiu pli ol 50 verkis- toj per siaj prozaĵoj kaj versoj tradukitaj en Esperanton elok- vente pledis por sia lingvo kaj popolo.[463]
Sed baldaŭ venis nova, pli terura elprovo, kiu trafis ne nur la katalunajn esperantistojn: La ribelo de la trupoj de Franco kon- traŭ la popolfronta registaro en julio 1936 malvastigis kaj, post sia sukceso, plene forigis la agadeblecojn de la tuta hispana movado. Sur kiu flanko troviĝis la esperantistoj dum la sanga interfrata milito, pri tio ne povis esti dubo, almenaŭ se oni juĝas laŭ la enhavo de la esperantlingvaj periodaĵoj, kiuj prenis pozi- cion kontraŭ la faŝismo. La plej konata inter ili estis revuo eldo- nata de „Grupo Laborista Esperantista" en Valencia, Popola Fronto, kiu dum la pli ol du jaroj de sia aperado klopodis skui siajn legantojn en tutmondo per senprecedence batalema Esper- anta lingvaĵo.[464] Apud ĝi, aperis en Esperanto gazetaraj komuni- koj de la kataluna registaro[465], anarkiista Informa Bulteno kaj aliaj, malpli longvivaj periodaĵoj, kiuj, respegulante la heteroge- nan konsiston de la kontraŭfaŝisma tendaro, polemikis ankaŭ inter si.[466]
Esperantistoj luktis kontraŭ la faŝisma danĝero ne nur plume: Ankaŭ al la Internaciaj Brigadoj aliĝispluraj el la kvazaŭ prover- baj „pacaj batalantoj"[467], venintaj al Hispanio el Aŭstrio, Germa- nio, Ceĥoslovakio, Francio, Italio, Bulgario, Pollando, Hunga- rio, Jugoslavio, Svedio kaj aliaj landoj; ekzistis, almenaŭ komence, speciala esperantista taĉmento, kaj ankaŭ Esperanto- kursoj estis organizitaj en la kadro de la Brigadoj.[468] La plej elstara esperantista brigadano estis la germana verkisto Ludvvig Renn, kiu per Radio Barcelona faris esperantiingvan salutadreson al kunbatalantaj esperantistoj.[469] Flanke de ia hispanoj, sur ia respu- biikana flanko bataiis ia prezidanto de Hispana Esperanto-Aso- cio, la koionelo kaj posta generaio Juiio Mangada Rosenorn, kiu en la tutmonda movado estis konata kiel eldoninto de broŝuro de Zamenhof pri homaranismo (1913) kaj kiel aŭtoro de delikataj poemoj en Esperanto.2
Eĉ se la faŝistoj pii frue ne donis atenton al Esperanto, ili ĉiuo- kaze ne povis pretervidi la larĝan uzon de la lingvo por defendo de la respubiiko. En marto 1937 Popola Fronto kaŭzis konsterni- ĝon en la internacia movado per la jena sciigo:
Tranĉanta kiel klingo de ponardo, venas kruda sciigo: La faŝistoj en Kordobo mortigis ĉiujn esperantistojn!
... Esperanto havispionirojn, naskis apostolojn kaj hodiaŭ, post kvin- dek jaroj de paca ekzistado, ĝi jam povas prezenti eĉ martirojn al la filistra mondo, kiu rigardadas nin ankoraŭ kun indiferento kaj mokoj. ... En la nigra Hispanio, Esperanto ne jam estas ludo, ĝi estas nsko je morto![470]
Detaiojn pri la aludita okazaĵo oni ĝis hodiaŭ ne povis akiri.[471] Post kiam nederianda katoiika esperantisto ricevis kvazaŭ dementan informon, ke Franco „sentas kompreneble nenian antaŭjuĝon kontraŭ Esperanto"[472], Popola Fronto klarige aldonis, ke ĝi bazis sin sur elsendo de faŝista radiostacio, en kiu, sen pliaj detaloj, estis dirita proksimume la jeno: „En Kordobo, ĉiuj membroj de la sektoj, framasonoj kaj esperantistoj, ricevis adekvatan punon pro sia partopreno en antinaciaj laboroj."[473]Kiel ajn oni imagu la karakteron de tiu puno - de hispana esperantisto foje venis insista peto al ia redaktoro de Heroldo de Esperanto, ke oni ne
plu skribu al li Esperante, „ĉar estas danĝere kiel la morto".[474]
Neeviteble, post la venko de Franco, Esperanto estis, kvan- kam ne oficiale malpermesita, dum kelkaj jaroj suspekte rigar- data de la aŭtoritatoj.2 En 1948 povis refondiĝi Hispana Esper- anto-Federacio, sed kiam en la Universitato de La Laguna (Tenerife) oni klopodis starigi kurson, falangista studenta gazeto per ataka artikolo zorgis, ke ĝi estu malpermesita.[475] En Madrid nur en 1951, post 14jara paŭzo, komencis denove okazi Esper- anto-kursoj. Poste tamen ne plu estis malhelpoj, kaj en 1968, preskaŭ 30 jarojn post la fino de la Civila Milito, la ĉefurbo gasti- gis la 53an Universalan Kongreson -sub la honora protektado de generalisimo Franco.
Italio sub Mussolini longe servis al la reprezentantoj de neŭ- trala movado kiel apogilo de la tezo, ke la Internacia Lingvo eĉ sub ekstreme naciisma reĝimo sukcesas transvivi; la forta pozi- cio, kiun la itala movado konservis dum la unuaj 15 jaroj de la regado de Mussolini, kredigis al multaj, ke faŝismo kaj Esper- anto povas tute bone harmonii. La italaj esperantistoj ofte povis registri apogon de la aŭtoritatoj, kiuj vidis en la lingvo utilan ilon por la diskonigo de la turismaj belaĵoj de Italio en eksterlando. Ne tute maltrafa ŝajnas ankaŭ la observo de Franz Thierfelder, la vigla kontraŭbatalanto de Esperanto en Germanio, ke la italaj lingvopolitikistoj atribuas al Esperanto pro ĝiaj latinidaj elemen- toj nerektan varban efikon por la itala lingvo.4 Kulmino de la registara subteno estis en 1935 la okazigo de la 27a Universala Kongreso en Romo.