Nelonge post tiu Kongreso tamen la klopodoj de la itala movado sekurigi al si daŭran oficialan favoron alprenis pli kom- promitan karakteron. Komence de 1936 la organo de Itala Esper- antista Federacio (IEF) alvokis la esperantistojn en la mondo montri sian simpation al Italio pro ties konkera milito en Etio- pio.5 En 1938 la delegito de IEF kaŭzis incidenton dum la inaŭ- guro de la Universala Kongreso en Londono, kiam li, pro la ĉeesto de reprezentanto de la Hispana Respubliko, rifuzis fari sian salutparolon.[476] Tiutempe, por la italaj esperantistoj jam blo- vis malpli favora vento enlande. En 1936 kaj 1937 ne povis okazi la naciaj kongresoj, kaj baldaŭ, precipe de kiam Italio sub la premo de Germanio akceptis, en 1938, kontraŭjudajn leĝojn, la kolumnojn de la gazetaro eniris kontraŭesperanta propagando. II Popolo dltalia subite eltrovis, ke la ekzisto de Zamenhof- strato en Milano „insultas Romon, kiu por la rilatoj kun aliaj popoloj posedas aliajn pontojn", ol Esperanton.[477] Fine de 1939 la organo de Internacia Esperanto-Ligo notis, ke de kelkaj monatoj la italoj „ĝuas" legaĵon, jam bone konatan el Germanio: la argu- menton, ke Esperanto estas juda lingvo.[478]
Burokrataj ĉikanoj malebligis en septembro 1939 organizi la jam anoncitan kongreson en Torino; „por ŝpari paperon" la Federacio devis ĉesigi la eldonadon de sia bulteno.[479] Kiam en oktobro 1941 faŝisma gazeto insultis kontraŭ la kreaĵo de la pola judo Zamenhof, la „instrumento de la cionismo kaj de la interna- cia subfosismo"[480], tiel do malfrue, sed ne miskompreneble trans- prenante la nazian konspiro-teorion, jam haltigitaj estis la Esper- antaj elsendoj de Radio Roma[481] kaj apenaŭ plu restis la ebleco la- bori publike por Esperanto en Italio.
En 1969 estis publikigitaj en Hungario antaŭmilitaj dokumen- toj de la polico pri la laborista Esperanto-movado en la departe- mento Bĉkĉs. Laŭ la antaŭparolo de la kolekto, tiuj dokumentoj montras, ke inter la nelaŭleĝa komunisma movado kaj la Esper- anto-movado ekzistis forta ligiteco kaj ke en la jaroj 1920 ĝis 1930 „esti laborista esperantisto signifis ne nur simplan lingvolerna- don, sed ankaŭ politikan lecionon' .[482] Multaj el tiuj junaj labor- istaj esperantistoj poste fariĝis aktivuloj en la Komunista Partio[483], kaj agante en la kadro de Hungaria Esperantista Societo Labor- ista (HESL) ili ne nur devis konstante gardi sin kontraŭ la polico, sed ankaŭ kontraŭ la estraro de Hungara Socialdemokrata Par- tio, al kiu HESL estis filiigita. En multaj grupoj de HESL regis pli revolucia spirito, ol pretis toleri la socialdemokratoj[484], tiel ke en 1930 la gvidantoj de HESL, kiuj en sia plimulto kontraŭis tro maldekstran politikan koloriĝon de sia societo, komencis eksigi komunistajn membrojn, eĉ unu tutan grupon.[485] Sed ĉar daŭris konfliktoj, en februaro 1934 la Socialdemokrata Partio ĉesigis siajn rilatojn kun HESL, kiu tiutempe pretendis havi 600 mem- brojn; en junio de la sama jaro HESL estis dissolvita de la regis- taro.[486]
En 1935 estis fondita Hungara Esperanto-Federacio (HEF), kiu diference de la neŭtrala, modere progresema Hungarlanda Esperanto-Societo (HES) pledis por submetiĝo al la politika linio de la reĝimo. HES devis cedi kaj aliĝis al la Federacio, kiu en januaro 1939 starigis ankaŭ apartan sekcion por laboristoj.[487]Kvankam dum la milito la Federacio konsiderinde ŝoviĝis deks- tren, ĝi rezistis al oficiala premo eksigi siajn judajn membrojn, kaj la prezidanto de HEF, J6zsef Mihalik, klopodis savi la vivon de juddevenaj junuloj.[488] Tiel longe, kiel la registaro de Horthy povis konservi iom da spitokapablo kontraŭ sia potenca alian- cano, la nazia Germanio, ankaŭ restis modesta agadlibereco por la hungaraj esperantistoj, sed post kiam en oktobro 1944 ekregis la faŝistaj „sagkrucanoj" por mallonga, sed sangoplena periodo, tio aiportis finon al ia organizita movado. Ankoraŭ en tiuj iastaj monatoj antaŭ la militfino multaj hungaraj esperantistoj iĝis martiroj de la faŝismo.[489]
En Bulgario[490] la neŭtrala movado multe penis, precipe ekde la fino de la 1920aj jaroj, disblovi la suspekton de ia aŭtoritatoj, ke ĝi servas kiel kamuflaĵo por komunisma aktivado. Sekve, ĝiaj gvidantoj ne tre bedaŭris, ke la laboristoj komencis aparte orga- nizi sin. En 1929 ekaperis la revuo BaJkana Laboristo\ kaj en ia posta jaro estis fondita la komuniste dominata Bulgara Laborista Esperanto-Asocio (BLEA). Dum la neŭtrala bulgara Esperant- ista Asocio (BEA) atingis en 1931 ia nuiigon de ministra dekreto, kiu en 1928 estis malpermesinta la instruadon de Esperanto en lernejoj[491], ia organiza memstariĝo de la laboristaj esperantistoj estis akompanatade arestadoj.[492] Kiei spertisTodor Paviov, post- miiite prezidanto de Bulgara Akademio de Sciencoj, tiutempe en pluraj maiiiberejoj oni entuziasme iernis ia iingvon.[493] Kvankam BLEA povis aktivi nur dum kelkaj jaroj, ĝi sukcesis krei soiidan fundamenton, de kiu post la milito multe profitis la movado en la Popola Respubliko. Ĝi eidonis ekde novembro 1932 la perioda- ĵon Meĵdunaroden rabselkor (Internacia Laborist-Kamparana Korespondanto), kiu en eidonkvanto de 6 000-7 000 ekzemple- roj, ekspiuatante nur materialojn ricevitajn per Esperanto, informis pri ia vivo en Soveta Unio kaj la bataloj de la tutmonda iaboristaro.[494] La bulgaraj aktivuloj havis siajn proprajn koncep- tojn pri la maniero kiel akordigi la revolucian strebadon kun sia poresperanta fervoro: Unu el ili, Ĥristo Gorov, memorante pri distrikta konferenco en la Rodopi-montaro en printempo 1933, priskribis sian kamaradon Stojan Kostadinov jene: „Li estis armita per bombo kaj pistolo kaj mi vere fieris, vidante tian revo- luciulon kun verda stelo sur la brusto."[495]
Post kiam en majo 1934 la reĝo starigis diktatorecan reĝimon, BLEA estis dissolvita kune kun ĉiuj komunismaj organizaĵoj. Tiuj membroj ĝiaj, kiuj eskapis malliberigon, nun revenis al BEA, kie ili akiris konsiderindan influon.[496] La sekvo estis, inter- alie, ke en 1936 dufoje estis ĵetita de nekonatoj bombo en la klu- bejon de la Esperanto-societo „Albatro" en Varna[497] kaj ke la polico postulis okaze de la nacia kongreso en Pazarĝik en junio 1937, ke dum la kunsidoj oni parolu ne Esperante, sed en la bul- gara.[498] Dum la sama jaro, tamen, la Ministerio de Komerco per- mesis la fakultativan instruadon de Esperanto en mezaj komer- caj kaj profesiaj lernejoj.
Laŭ postulo de la policdirektoro, en 1939 BEA devis eksigi dudek gvidajn komunistajn membrojn.5 De tiam la laboristaj esperantistoj estis pli kaj pli pelataj al subtera laboro. En mal- liberejoj oni eldonis mane skribitajn Esperanto-gazetojn, kaj bibliografio pri la konspira gazetaro en Bulgario, publikigita de Bulgara Komunista Partio en 1968, registras la titolojn de naŭ konspiraj gazetoj de esperantistoj, aperintaj inter 1934 kaj 1942.[499] En lajaroj 1941 ĝis 1944 el la vicoj de la iama BLEA rekru- tiĝis multaj partoprenantoj en la kontraŭfaŝisma rezista movado. Konataj estas la nomoj de 227 esperantistoj bulgaraj, kiuj pereiskiel partizanoj, mortis en malliberejo aŭ falis dum la hispana Civila Milito.[500]
145
Per diversaj artifikoj la neŭtrala BEA povis transvivi; pro la pliakrigita kontrolo de la registaro ĝi dum la milito evitis publike demonstri sian ekziston.[501] La akcepton de invito aliĝi al la organi- zaĵo „Otec Paisij", en kiu estis kunigitaj preskaŭ ĉiuj klerigaj asocioj de la lando, BEA intence prokrastadis tiel longe, ke la aŭtoritatoj fine forgesis pri la afero. La lasta numero de la organo Bulgara Esperantisto aperis en junio 1942.[502] Iom pli frue, meze de februaro, Ra^iio Sofia, kiu elsendis ankaŭ esperantlingvan pro- gramon, iun tagon ricevis viziton de la germana kulturataŝeo; ankoraŭ en la sama vespero la deĵoranta esperantisto estis infor- mita pri la ĉesigo de la elsendoj - pro „sugesto de altaj aŭtorita- toj".4