Sed, kvankam la neŭtraleco helpis al la movado spiti eksteran malfavoron, ĝi samtempe akcelis fatalan miskomprenon: Nome, ĝi ne distingis kiare tiujn registarojn kaj ideologiojn, kiuj, kiel la liberala demokratio, portis en si trajtojn akordigebiajn kun la humanisma bazo de Esperanto aŭ kiuj almenaŭ toleris ĝin, disde politikaj movadoj, kies programo rekte kontraŭis al internacia pensmaniero kaj kies venko signifis la malfortiĝon aŭ eĉ malape- ron de la bazaj premisoj por fruktodona poresperanta agado. Pro tia sinteno iĝas kompreneble, ke reage al insultoj kontraŭ la „juda universala lingvo" la gvidaj funkciuloj de la neŭtrala movado unue kontentiĝis simpie envicigi la punkton „Esperanto kaj judeco" en sian iiston de kontraŭbataiendaj antaŭjuĝoj. Ekzempie, Heroldo de Esperanto refutocele atentigis, ke iaŭ la sama logiko, kiel la antisemitoj atakas Esperanton, ili „devus ankaŭ rifuzi la kontraŭsifilisan sanigiion Salvarsan, enkonduki- tan de ia judo Ehrlich".[512] La apologetoj komprenebie pravis, emfazante la tuthomaran kaj ne nur judan karakteron de la lin- gvo, sed ili, ĉefe pro la baroj de la neŭtraleco, ne konsciigis al si, ke ne havas sencon provi konvinki homojn nekonvinkiĝemajn, kiaj estis tiuj kondamnantaj aferon pro ĝia judeco. Por movado, kiu volis kontribui al interhoma fratiĝo, personoj kun tiaj „antaŭjuĝoj" nur povis esti danĝera balasto: Estis absurde kva- zaŭ varbi antisemitojn por internacia lingvo. Dum neniu kon- greso en la unuaj jaroj de la hitlera reĝimo iu gvidanto de la neŭ- trala movado faris deklaron, ke la judoj estas same valora ele- mento de la homaro, kiel la anoj de aliaj rasoj kaj religioj.1 Ans- tataŭ protesti kontraŭ antisemitismo, la miskomprenata neŭtra- leco kondukis al tiagrada oportunismo, ke estis eĉ uzata la hon- tinda argumento: „Kvankam Zamenhof estis judo, liaj pens- maniero kaj karaktero estis tute ariaj, nejudaj..."[513] Kaj ankoraŭ fine de 1939 oni povis renkonti esprimojn, kiuj draste ilustras la intelektan konfuzon regantan en la neŭtrala movado: „Esper- anto ... estas kunmetita de judo. Ni ne timu tion konfesi. Spite de tio ĝi estas mirinda instrumento... "[514]
Vidi la danĝeron, kiun frontis ne nur la Esperanto-movado, sed la tuta homa civilizo flanke de malamiko pacigebla nek per deklaroj pri neŭtraleco nek per oportunismo, la gvidantoj estis malhelpitaj ankaŭ per lukso, kiun ili permesis al si ĝuste dum la 30aj jaroj: per longaj debatoj pri la organizformo de la movado. La internaj konfliktoj kulminis en 1936, kiam la neŭtrala movado disduiĝis en du konkurencajn organizaĵojn, UEA kaj la novfon- ditan Internacian Esperanto-Ligon (IEL). UEA de tiam ne plu ludis esencan rolon, dum al IEL, kiu estis samtempe federacio de la naciaj Esperanto-societoj, aliĝis la plej multaj antaŭaj indivi- duaj membroj de UEA.[515] Certagrade la skismo estis sekvo de la kreskanta pretendo de la naciaj societoj akiri kundecidrajton en UEA, sed interpreti la fondon de IEL, kiu klopodis harmoniigi la individuan membrecon kun la federaciiĝo de naciaj societoj, kiel rompon kun la supernacia tradicio de UEA estus tamen troigo.5 Kvankam la interesoj de la landaj movadoj iĝis internacie pli rimarkeblaj ol antaŭe, tiun evoluon estis ekiginta unuavice mal- kontento pro la malbona financa mastrumado de UEA, ne prin- cipa kontraŭstaro al la idealo de supernacieco. Restas tamen konstati la fakton, ke organizaj aferoj tiom katenis la atenton de la funkciuloj de la neŭtrala movado, ke ili neglektis ekkoni la ek- steran danĝeron en ĝia tuta dimensio.
Dum la internacia movado ĉefe okupiĝis pri si mem, la jugosla- viaj esperantistoj riproĉis ĝin pro la pasiva sinteno al faŝismo. Sub la impreso de la malpermeso en Germanio kaj de la pliforti- ĝanta premo en la propra lando ili turnis sin kontraŭ la senpro- testa akcepto de la persekutoj, tiutempe vaste praktikata, kaj ini- ciatis kontraŭofensivon kontraŭ la malamikoj de Esperanto. En 1937, la aprila ĉefartikolo de La Suda Stelo atakis la falsan kom- prenon de neŭtraleco, kiu efikas kiel „kancera vundo" en la Esperanto-movado. La verkinto, la juna kroata juristo Ivo Lapenna, skribis, ke iuj esperantistoj atendas de aliaj „esti neŭ- tralaj en senco malebla, t.e. nenion pensi kaj nenion opinii, aŭ silenti kaj per silentado ĉion aprobadi!" Lapenna postulis, ke la „principoj de pensolibereco kaj demokrateco" devas akompani la neŭtralecon, por ke ĝi ne iĝu negativa fenomeno.[516] Du mona- tojn poste li kompletige proponis, ke la Esperanto-movado, tro- viĝante preskaŭ ĉie en defensivo, komprenu kiel sian komunan bazon „tiun ideologion, kiu estas kontraŭa al la principoj de niaj malamikoj, kaj kiu tial per si mem tute nature altrudiĝas: la ideo- logion de plena demokrateco, kiu samtempe signifas liberecon, egalecon, toleremon, kulturon kaj progreson". Pri tiuj valoroj necesas rekonsciigi la movadon, por ke ĝi transvivu kaj reakiru memfidon en tempo, kiam la „esperantistoj estas persekutataj kaj eĉ mortigataj nur tial, ĉar ili en alinacianoj rigardas homojn kaj ne malsuperajn estaĵojn, homojn, kun kiuj ili deziras inter- ŝanĝi la ideojn, kontaktiĝi, amikiĝi kaj kunlabori anstataŭ reci- proke detruiĝi".[517]
Tion skribis persono, kiu en septembro 1937 estis elektita kiel prezidanto de JEL, unu jaron poste eniris la estraron ankaŭ de Internacia Esperanto-Ligo kaj post la milito dum multaj jaroj
estis ĝenerala sekretario kaj prezidanto de UEA.[518]
La cititaj kaj aiiaj similaj artikoloj en La Suda Stelo estas des pli atentindaj, ke tiaj opiniesprimoj po$tuiis kuraĝon en tiutempa Jugoslavio. La ĝeneraie kontraŭdiktatoreca sinteno de JEL, kiu estis manifestata ankaŭ publike, ekzempie per kongresaj parola- doj, dum kiuj la oratoroj protestis kun levita pugno kontraŭ la persekutaj reĝimoj, fakte ne restis kaŝita antaŭ la Ministerio de Internaj Aferoj. Kiel sekvo, la polico konfiskis numerojn de La Suda Stelo kaj dissolvis lokajn Esperanto-kiubojn, interalie en Osijek kaj Ljubijana.[519] Tamen, JEL ne cedis, postuiante de siaj membroj krei „unuecfronton por batali kontraŭ la komunan mal- amikon, por venkigi fine Esperanton".[520]
Ĉirkaŭ la sama tempo, kiam la jugosiavoj postulis aktive kon- traŭstari la eksterajn danĝerojn por Esperanto, ankaŭ en aliaj landoj sentiĝis malkontento pro la strut-skrupule observata prin- cipo de absoiuta neŭtraleco. Inter la membroj de IEL kaj UEA kreskis, almenaŭ ekde la dua duono de la 1930aj jaroj, la deziro ne plu konfuzi neŭtralecon kun silento, kiel ili klare demonstris ekzemple dum la Universala Kongreso en Varsovio en 1937. Saluttelegramon de la kataluna registaro la ĉeestantoj kvitancis per tondra aplaŭdo[521], kaj membro de SAT, kiu partoprenis la kongreson kaj atendis renkonti tie ĉefe nepolitikemajn etbur- ĝojn, notis kun surpriziĝo, ke la inaŭguro iĝis „manifestacio por liberalismo, humanitarismo, demokratio". Siajn impresojn li resumis per konstato, preskaŭ hereza por SAT-ano: nome, ke la burĝa Esperanto-movado „estas en sia esenco kontraŭfaŝista".[522]Unu jaron poste, dum la Universala Kongreso en Londono, Ivo Lapenna akiris la simpatiojn de la partoprenantoj per skua parolado, kiu estis dediĉita ai senkompromisa defendo de la ideo de monda paco kaj interkonsento de la popoloj[523], kaj en nov- embro 1938, post kiam la anekson de Aŭstrio estis sekvinta la detruo de sendependa Cefioslovakio, oni povis legi en la organo de UEA tro longe retenitan vokon - „For la iluzion!" - kaj la jenan konfeson:
Resti indiferenta, do neŭtrala laŭ malnova koncepto, estus perfidigo de niaj idealoj. Esperanto staras kaj sukcesas nur kun regimo res- pektanta liberecon individuan.2
Kiam eksplodis la Dua Mondmilito, Esperanto ne plu kaŝis evi- dentan fakton: „Plia sukceso de tiu ĉi reĝimo [la nazia] forviŝus nian aferon entute."3 Fine, do, la spertoj pri la senhalta antaŭen- marŝo de faŝismo iĝis saniga leciono por la internacia movado - en tiu senco, ke ĝi rezignis sian neŭtralecon tie, kie ĝi egalis al politika biindeco, kaj aktive rekonfirmis la internaciismajn kaj humanismajn fundamentojn de la Esperanto-movado. Sed la merito esti iniciatinta memkritikan prijuĝon de la propra pozicio grandparte apartenas al la jugoslavoj, kies firma kaj senkompro- misa sinteno estis honorinda ekzemplo de rezisto en la tiama pasiveco de la neŭtraiaj organizaĵoj. Kiam Heroldo de Esper- anto ankoraŭ fine de 1937 atribuis ai sukcesoj atingitaj ĉe dikta- toraj reĝimoj „pli gravan signifon", ĉar tiuj havas „multe pli gran- dan aŭtoritaton kaj ĝenerale ankaŭ pli grandan konstantecon", ol demokrataj registaroj[524], La Suda Stelo rebatis tion kiel signon de submetiĝo al persekutantoj: „... se ni ne povas redoni la ricevi- tan vangofrapon, ni almenaŭ ne humiliĝu antaŭ tiuj, kiuj nin batis. Kontraŭe, ni fieru, ke ili - ne konsentas kun ni."3 La movado ne estu, laŭ la jugoslaviaj esperantistoj, „ia senvertebra kreitaĵo, kiu ĉiam skuiĝas kiel la vento blovas"[525], kaj en majo 1939 ilia kongreso en Karlovac unuanime akceptis rezolucion proponotan al la Universala Kongreso en Bern, kiu konstatis, ke IEL neniam protestis, post kiam la movado en iu lando estis mal- permesita, kaj sekve postulis, „ke oni klare diru kion ni deziras kaj ke ni kontraŭbatalu tiujn kiuj persekutas nian movadon".[526]