Tia starpunkto ne estis akceptebla por la guomindanga registaro.
Gia malaprobo kontraŭ la latiniga sistemo, kuiminanta en 1935,
kiam estis mortpafita la kunkreinto de „Latinxua", Qu Qiubai,
etendiĝis ankaŭ al la esperantistoj, kiuj pionire popularigis la sis-
temon. En 1937 ĉiutendencaj esperantistoj okazigis en Hankoŭ
fondkongreson de Ĉina Esperanto-Ligo, sed la registaro rifuzis
ĝin leĝe registri.[547] La sekreta polico ofte aperis en Esperanto-gru- poj aŭ en novaj kursoj, vizitis esperantistojn en iliaj hejmoj, sek- vis iiin tra la stratoj, kontrolis poŝtaĵojn, malpermesis kaj arestis. En Kantono, du ĉinoj, laŭdire maliiberigitaj nur pro sia amo al Esperanto, ankoraŭ en karcero, kiun ili mem ne transvivis, kaŝe instruis la lingvon al samsortanoj.[548] La subpremo eĉ ne ŝparis esperantistojn simpatiantajn al Guomindang. Foje la guomin- danga veterano Wu Zhihui estis petita helpe interveni, ĉar oni memoris, ke iam ii, en la pariza Xinshiji, entuziasme rekomendis Esperanton kiel la lingvon de estonta mondo bazita sur anarkiismo. Tiutempe ii proklamis, ke en la venontaj tridek jaroj oni uzu la ĉinajn klasikaĵojn plue nur kiel necesejan paperon[549], sed ĉ. 1940, post la paso de tri jardekoj, iia revolucia fervoro estis tiom estingiĝinta, ke li nete rifuzis helpi: „Ho, nun ne estas ĝusta tempo por esperantaĵo!"4
Nur la nacia batalunueco kontraŭ la antaŭenmarŝo de la japana imperiismo donis al la ĉinaj esperantistoj iom pii da agli- bereco. Sub la devizo „Per Esperanto por la liberigo de Cinio!" iii tre efike uzis la lingvon por informi eksterlandanojn pri la bataloj kaj suferoj de Ĉinio dum la milito, eldonante plurajn Esperant- ajn revuojn, i.a. Ĉiniohurlas, VoĉojelOriento, OrientaKuriero kaj - plej longtempe - Heroldo de Ĉinio; ĉi-lasta havis legantojn en pU ol 850 urboj de 63 landoj.[550] Sub la titolo Ĉinio batalosĝis- ŭne en 1940 aperis kolekto de la paroladoj de Ĉiang Kajŝek. Eĉ en la milita periodo oni ne neglektis la disvastigon de Esperanto en la propra lando: Koresponda Lernejo en Chongqing eldonis en 1944 preskaŭ milpaĝan Plenan Vortaron Esperantan-Ĉinan kaj sukcesis varbi ĉirkaŭ trimil lernantojn.[551] Ankaŭ en Yan'an, la centro de komunista rezistado kontraŭ la japanoj, la lingvo estis instruata en la Kontraŭjapana Milita kaj Politika Universitato kaj en la Lusin'a Kolegio de Artoj[552]; en la vintro de 1939/40 la tieaj esperantistoj elektis Mao Zedong honora komitatano de sia asocie[553] kaj ricevis de la komunista gvidanto favoran deklaron pri Esperanto.[554]
Mencion meritas la partopreno de la japanino Hasegawa Teru en la kontraŭjapana kampanjo de la ĉinaj esperantistoj. Aktivu- lino de la japana proleta Esperanto-movado, ŝi forlasis Japanion en aprilo 1937 por sekvi sian ĉinan edzon. Ankoraŭ samjare ŝi direktis al la japanaj esperantistoj publikan leteron: „Venko de Ĉinio estas ŝlosilo de morgaŭo de Tutazio.' [555]Post kiam per Radio Hankoŭ ŝi japanlingve turnis sin al siaj samnacianoj, tio havigis al ŝi de japanaj gazetoj furiozajn insultojn, kiel „sirenvoĉa naci- perfidulino [556], sed ŝiaj ĉinaj amikoj enfermis ŝin en sian koron kiel „pacan kolombon".[557] Efektive, Hasegawa Teru estis rara specio de japan(in)o, kiu per Esperanto atingis veran fratecon kun ĉinoj, prajctikante formon de solidareco, fundamente dife- renca de la slogano pri „tutazia kunprospero", per kiu hipokrite maskis sin la hegemonia strebado de la japana militismo.[558]
Tuj post la sukcesa fino de la kontraŭjapana milito, kiam Ĉiang Kajŝek refoje kunpuŝiĝis kun siaj enlandaj malamikoj, ankaŭ la komunistaj esperantistoj estis denove persekutataj. La plej konata viktimo estas la ĵurnalisto Xu Shouzhen, unu el la gvi- dantoj de la Koresponda Lernejo en Chongqing ekde 1940 kaj tradukinto de revoluciaj poemoj kaj kantoj. Sub la plumnomo Eltunko li post la milito tenis viglan kontakton kun esperantistoj en Eŭropo, kaŝe eldonante la bultenon Jurnalisto, en kiu li per tre fortaj esprimoj atakis la guomindangan registaron. En decembro 1948 Eltunko estis arestita en Chengdu. Dum sia res- tado en la karcero li instruis Esperanton al kunuloj (el kiuj multaj poste pereis), sentime kantis la Internacion kaj insultis la direktoron de la malliberejo. Lia sorto decidiĝis komence de decembro 1949, kelkajn tagojn, antaŭ ol la Popola Armeo de la jam proklamita Ĉina Popola Respubliko atingis Chengdu: Eltunko rifuzis surgrimpi la aŭton irontan al ekzekutejo kaj tiam estis surloke mortpafita de la sekreta polico. Oni elfosis la mutili- tajn kadavrojn de Eltunko kaj ĉirkaŭ tridek aliaj viktimoj nur post la alveno de la Ruĝa Armeo, kiam la ĉina Esperanto- movado eniris novan etapon de sia historio.[559]
3.2. ĴAPANIO
La progreson de Esperanto en Ĉinio plej multe bremsis ĝene- ralaj faktoroj kiel la politika nestabileco, la ekonomia mizero de la amasoj, la militoj. Dume, en Japanio, kun ĝia almenaŭ surface pli stabila sistemo enlanda, regis pli promesplenaj antaŭkondiĉoj por disvolviĝo de la movado, ĉar tie, krom revoluciemaj perso- noj, plej malsamaj grupoj malkovris la utilon de Esperanto por siaj respektivaj celoj. Ekzemple, liberaluloj entuziasme akceptis ĝin kiel unu admirindan rezulton de okcidenta inventemo, naciis- toj vidis en Esperanto ilon por kontraŭbatali la lingvan imperiis- mon de Eŭropo[560], kaj medicinistoj, sopirante al pli facila scienca komunikado, ofte aperigis studojn aŭ resumojn en Esperanto.
La naskiĝo de organizita movado en Japanio datiĝas de 1906. Meze de tiu jaro estis fondita Japana Esperantista Asocio (JEA) kaj aperis lernoiibro, kompilita de la fama verkisto Hutabatei Simei. La unua ĝenerala kunveno de JEA, en septembro 1906, elektis dek-unu konsilantojn, inter kiuj troviĝis Kuroita Katumi, aŭtoritata historiisto kaj komence la ĉefa motoro de la asocio, krome la menciita Hutabatei kaj la poste famiĝontaj radikaluloj Ĝsugi Sakae[561] kaj Sakai Tosihiko. Tiun ĉi heterogenan rondon, kiu konkorde staris apud la lulilo de Esperanto en Japanio, honorprezidis grafo Hayasi Tadasu, la ministro de eksterlandaj aferoj.[562]
Kiom ajn tia konsisto de la gvidantaro de la frutempa movado demonstris la pretecon toleri la kunekziston de malsamaj indivi- duaj opinioj, kiam ili estas kunigitaj per la komuna deziro kona- tigi Esperanton al la japana publiko, la fervoro de socialistoj, la timoj de konservativuloj kaj la subprema minaco de la registaro ne povis favori longdaŭran konservon de la harmonio. Iĝis konate, ke multaj homoj en la intelekta ĉirkaŭaĵo de la anarkiisto Kdtoku Syŭsui, ekzekutita en 1911, simpatiis al Esperanto, lernis aŭ eĉ, kiel Ĝsugi, instruis ĝin, kaj kvankam Kuroita dum kelka tempo povis teni sian ŝirman manon super la radikalaj membroj de JEA, tiu laŭokaza protekto ne estis garantio kontraŭ leviĝan- taj suspektoj, ke esperantistoj estas unu plia variaĵo de la portan- toj de „danĝeraj ideoj".
La eksterordinaran allogon de Esperanto je progresemaj spiri- toj, kiu restis konsistiga parto de la japana movado, kiel ankaŭ la nedoktrinecan medion, en kiu la lingvo trovis malfermitajn por- dojn, ilustras la fakto, ke grava ĝermo de radikala humanismo, la „Societo de Novaj Homoj" (Sinzinkai), fondita en 1919 de stu- dentoj de la prestiĝa Universitato de Tokio, prezentis sur la laŭ- vicaj titolpaĝoj de sia unua revuo, Demokurasii (Demokratio), la portretojn de Rousseau, Tolstoj, Marx, Kropotkin, Lincoin, Rosa Luxemburg - kaj de Zamenhof; la daŭriga revuo Senku (1920) portis la subtitolon La Pioniro. Esperanto ludis rolon
tu^i/PT
Miyake Sihei (1901-1980) dum jardekoj estis sekretario de Japana Esperanto-Instituto.
Reklama folio por la sesvolu- ma Proleta kurso de Esperan- to (Tokio 1930-31).
Membroj de Esperanta Lerne- jo, fondita en septembro 1906 en Tokio. En la mezo la fon- dinto Ĝsugi Sakae, dekstre apud li Kuroita Katumi. Tute dekstre Tihu Tosio.