Preninte torĉon li kondukis nin malsupren laŭ kelkaj ŝtupoj kaj poste laŭ subtera koridoro preter sennombraj pordoj kaj pasejoj. Miaj okuloj avide esploris la koridorojn, kiujn ni preteriris, sed ili estis plejparte senlumaj kaj malmulto estis videbla. Tamen de tempo al tempo, mian scivolon rekompencis subitaj alblovoj de stranga, nekonata odoro, kaj unu fojon konsternis min laŭta, perturba krio, kiu estis abrupte tranĉita kvazaŭ per fermado de pordo. Ĉu ĝi estis besta aŭ homa, mi ne povis rekoni.
“Jen ni alvenis,” Felikso diris. Li kondukis nin preter riglita pordo kaj montris al malgranda kvadrata malfermaĵo en la muro. “Ne tro alproksimiĝu. Oni ne manĝigas ilin ĝis morgaŭ.”
Lia averto tute ne necesis. Li apenaŭ finparolis, kiam la plej terura kriego aŭdiĝis de la alia flanko de la muro: nepriskribebla sono, tiel laŭtega ke mi eksaltis pro ŝoko.
“Jen, vidu: ili aŭdis nin,” li diris per kontenta tono. “Ne maltrankviliĝu; ili ne povas eliri. Iru rigardi tra la gvatotruo. Nur ne tro alproksimiĝu. Vi ne volas, ke ili disbatu vin.”
En tiu momento giganta bruna vizaĝo aperis ĉe la malfermaĵo, kaj denove eligis tiun teruran blekon. Mi saltegis malantaŭen tiel haste, ke mi preskaŭ faligis Blandinia n. La vizaĝo estis premata kontraŭ la truo; aŭdiĝis ĝia minaca subblekado, dum mi kun hororo rigardis la cikatrojn sur ĝia nazo kaj ĝiajn grandegajn pintajn dentojn. Estis absolute klare, ke la posedanto de tiu vizaĝo volonte estus preminta sin tra la truo, se tio entute eblus, por kapti nin en sia masiva faŭko.
“Ĉu vi vidas lian longan hararon?” Blandinia diris. “Tiu estas la viro.”
“Strange, ĉu ne,” ŝia frato komentis. “Oni atendus, ke ĝi estus la ino. Estas du inoj kun li tie interne. Se li moviĝos flanken, vi vidos ilin.”
Sed la bestego reĵetis sin kontraŭ la malfermaĵo kaj denove surdige blekegis. Mi ne bedaŭris, kiam Felikso forkondukis nin.
“Ĉi tie ni tenas la malliberulojn,” li diris, dum ni trotis malantaŭ li laŭ alia koridoro. “Ĉu vi volas rigardi?”
Estis alia gvatotruo en la muro, simila al tiu, de kiu ni ĵus venis. Singarde, mi aliris ĝin. Kiam mi alproksimiĝis, miajn orelojn trafis obtuza sono, kiel mallaŭta ĝemado. Komence mi vidis nenion, sed dum miaj okuloj laŭgrade alkutimiĝis al la malforta lumo, mi sukcesis videti jen kaj jen plurajn homojn, kies okuloj gapis el palaj vizaĝoj. La plejmulto sidis aŭ kuŝis senmove sur la grundo, sed unu viro balancis sin antaŭen-malantaŭen dum li eligis daŭran subvoĉan lamentadon, kaj alia marŝis tien kaj reen murmurante al si mem. El la ĉambro venis neeltenebla odoraĉo: haladzo de malpuregaĵoj kaj malnovaj ĉifonoj kaj nelavitaj korpoj. La aero estis tiel densa, ke mi devis forturni mian vizaĝon por spiri. Kaj sub tiuj odoroj estis alia, ŝvebanta ĉe la rando de mia konscio: akra subfluo, kiu starigis la harojn sur mia nuko.
“Ĉu oni manĝigos ilin al la leonoj?” mi demandis, malproksimiĝante de la fenestro.
“Jes, certe la plejmulton,” respondis la frato de Blandinia . “La aliajn oni bruligos. Ĉi tiuj homoj estas absolutaj feĉuloj.”
“Kio estis tiu odoro?” mi sukcesis demandi.
“Kiu odoro?” li diris.
“Mi scias, kion ŝi intencas,” Blandinia intermetis. “Ĝi ĝenis ankaŭ min en la komenco. Ne maltrankviliĝu pro tio,” ŝi aldonis, turnante sin al mi. “Ĝi estas nenio. Malliberuloj ĉiam odoraĉas tiel, kiam ili scias, ke alproksimiĝas la ekzekuto.”
* * *
Post nia transloĝiĝo al Romo, baldaŭ evidentiĝis, ke Filono ĉiam pli aktive implikiĝas en sia stranga religio. Li trovis templon sufiĉe proksime al nia hejmo, kie la judoj renkontiĝis por preĝi, kaj regule je ĉiu sepa tago mi devis prizorgi la kopiejon dum li iris partopreni iliajn ceremoniojn. Foje akompanis lin hejmen kelkaj el liaj samreligianoj – li nomis ilin liaj fratoj – kaj ili restis dum horoj ĉe ni, rompante pinnuksojn kaj trinkante vinon, kaj malhelpante, ke Filono okupiĝu pri sia laboro.
Kiel Filono, ili estis plejparte de greka origino, kaj mi ofte komprenis eĉ ne unu vorton de interparolado, kiu daŭris tutan matenon. Eĉ kiam ili transiris al la roma lingvo, la afero ne estis multe pli klara. Ŝajnis, ke ili ĉiuj tenas la plej pasiajn opiniojn pri absolute nenio, kaj la plejmulto el iliaj diskutoj temis pri kompletaj ĥimeraĵoj, laŭ mia impreso. Ili senfine debatis tiajn demandojn: ĉu nejudo povas realigi vere bonan agon, aŭ kial oni ne rajtas aĉeti la viandon de besto buĉita dum oferado.
Ĉiam surprizis min vidi la nekutiman sintenon de Filono en ĉi tiuj okazoj. Li normale ne ĝuis la kunestadon kun aliaj homoj, eĉ se li penis prezenti afablan mienon, kiam envenis kliento. Sed kun la fratoj, aŭ la nazaretanoj, kiel ili mem nomis sin, li iĝis nova homo: bonhumora, laŭ iom seka maniero, kaj preta partopreni en ĉiuj diskutoj. Mi vidis, ke ili rigardas lin kun konsiderinda estimo: pli ol unu fojon mi aŭdis lin tratranĉi unu el iliaj bruaj disputoj per kelkaj mallongaj frazoj, kiujn ili aŭskultis en respekta silento antaŭ ol reeksplodis ilia viglega diskuto.
Kiam la fratoj ne disputis inter si, ili kritikadis siajn samreligianojn. Mi ofte aŭdis ilin aludi al malkonsento, kiun ili havis kun kelkaj aliaj judoj, kiuj adoradis ĉe la sama templo: tiuj estis la homoj, kiujn ili nomis la tradiciistoj. Ŝajne, la problemo estis tio, ke la tradiciistoj insistis, ke ĉiuj judoj vivu laŭ rigida regularo starigita de ilia dio mem. Filono kaj liaj amikoj aliflanke argumentis, ke ili ne vidas la sencon de tiaj reguloj kaj ke ili tute bone povas adori sian dion sene. Samtempe ili donis impreson, ke ili iom timas la tradiciistojn kaj tute ne deziras malamikigi ilin.
Multaj el la reguloj rilatis al manĝaĵoj. Mi iam demandis Oreston pri ili, kaj aŭdinte lian klarigon, mi pensis, ke mi bone komprenas, kial Filono tute ne deziras efektivigi ilin en la praktiko. Unue, tio signifus elĵeti ĉiujn potojn kaj telerojn, kaj elspezi nian tre bezonatan monon por aĉeti novajn; kaj krome, ĝi kaŭzus al Filono grandan embarason kiam Gajo invitus lin al vespermanĝo. Nur malsaĝulo intence ofendus sian patronon pro tia afero.
Tamen ŝajnis, ke ne ĉiuj nazaretanoj estas pretaj tiel facilanime malatenti la regulojn. Plurfoje mi aŭdis la fratojn diskuti pri alia grupo de nazaretanoj de malsama templo, laŭ kiuj konvertitoj al la juda religio evitu porkaĵon, unu el la manĝaĵoj malpermesitaj de ilia dio. Filono kaj liaj amikoj ne partoprenis tiun opinion, kaj konsentis, ke ili mem trankvile manĝos porkaĵon, kiam ajn la ebleco prezentiĝos. Se konsideri la fakton, ke neniu el ili havas monon por aĉeti viandon ekster la Saturna festo, mi pensis, ke tio verŝajne ne faros grandan diferencon.
Sed la malkonsento kun la tradiciistoj ne limiĝis nur je la demando pri manĝaĵoj. Ili ankaŭ postulis, ke ĉiuj viraj konvertitoj al ilia religio estu cirkumciditaj; tiel ili nomis la operacion fortranĉi la pinton de la prepucio. La fratoj ja havis diversajn opiniojn pri aliaj demandoj, sed pri ĉi tiu ili estis en kompleta akordo. Neniu el ili havis la plej malgrandan intencon submetiĝi al tiel riska operacio. Unu el la fratoj konis iun, kiu faris, kaj travivis tagojn da terura dolorego, kiam la vundo infektiĝis.
La fratoj ĉiam ege entuziasmiĝis, se iu aliĝis al ilia grupeto, kaj ili estis pretaj dediĉi senliman tempon al iu, kiu eble transiros al ilia vidpunktaro. Estis okazo, kiam unu el ili venigis junulon, nomitan Nasta , kiu aspektis iom timema. Li havis ŝrumpintan brakon; mi ne povas imagi, kiel li eskapis esti elmetita tuj post la naskiĝo. Ĝis lastatempe li estis sklavo, sed lia mastrino liberigis lin, aŭ pli precize elĵetis lin, kiam li serioze malsaniĝis kaj ŝi ne volis ĝeni sin pri lia flegado. Mi ne scias kiel okazis, ke li ekkonatiĝis kun la fratoj, ĉar li estis sufiĉe malsama al ili; li estis needukita kaj tute ne konis la grekan, krom tiuj esprimoj, kiujn ĉiuj akiras.