– Pytam was, bracia serdeczni i siostry serdeczne, wieleż lat upłynęło od zakończenia wojny do dziś, do roku pańskiego tysiąc dziewięćset sześćdziesiątego i trzeciego? Osiemnaście. Osiemnaście. Posłuchajcie tedy, co mówi Księga Sędziów: „Potem znowu synowie Izraelscy czynili zło przed oczyma Pańskimi. I wzmocnił Pan Eglona, króla Moabskiego, przeciw Izraelowi, przeto iż czynili zło przed oczyma Pańskimi. I służyli – słuchajcie uważnie, bracia i siostry – i służyli synowie Izraelscy Eglonowi królowi Moabskiemu osiemnaście lat". Tak jako i my – pastor uniósł i zaraz opuścił głowę – tak jako i my służymy królowi Hunów osiemnaście lat. Ściśle o osiemnastu latach poddaństwa mówi w tym miejscu Księga Sędziów, rozdział trzeci, wiersz czternasty. „Potem wołali synowie Izraelscy do Pana. I wzbudził im Pan wybawiciela Aoda syna Gery, męża ręką prawą nie władającego i posłali przezeń synowie Izraelscy dar Eglonowi królowi Moabskiemu. I uczynił sobie Aod miecz z obu stron ostry, na łokieć wzdłuż i przypasał go pod szaty swe do prawego biodra swojego. I przyniósł dar Eglonowi, królowi Moabskiemu, a Eglon był człowiek bardzo otyły. I wszedłszy Aod do niego, wyciągnąwszy lewą rękę swą, dobył miecza od prawego biodra swego i wraził go w brzuch jego. Tak iż wpadła i rękojeść za żelazem, i zawarło się w sadle żelazo, bo był nie wyjął miecza z brzucha jego, aż się gnój rzucił". Tak. Gnój. Polska.
Ksiądz pastor Potraffke skończył szaleńcze, choć coraz cichsze i coraz spokojniejsze czytanie Księgi Sędziów, usiadł ciężko i powiódł po wszystkich siedzących za stołem uważnym w nie gasnącym szaleństwie spojrzeniem, i powiedział ni stąd, ni zowąd:
– Za nic, za nic nie dopuszczę was do konfirmacji. Gnój. Gnój. Polska. Polska.
– Polska – powtórzył za nim jak echo pan Trąba.
– Polska – powtórzył, tak jakby odpowiadał odzewem na hasło, Arcymajster Swaczyna.
– Polska gola – powiedział ojciec.
– Polska, Polska, Polska – powiedziała matka, pani Pastorowa i Małgosia Snajperek.
– Polska, Polska, Polska – zaczęliśmy powtarzać jeden po drugim, zgodnie skandować: „Polska, Polska", niczym siedzący w jednym sektorze kibice.
I dalej stojący na podium, i dalej śpiewający przy wtórze orkiestry misyjnej czeskie piosenki chórzyści usłyszeli wreszcie nasze „Polska, Polska", bo wreszcie zamilkli na chwilę i niczemu się nie dziwiąc i nawet nie kierując ku nam zdumionych spojrzeń zaśpiewali natychmiast dalej na tym samym mocnym oddechu:
Czas do domu czas, już wołają nas Dzwonek z wieży do pacierzy, Matka z progu do wieczerzy Już wołają nas, czas do domu, czas.
I musieliśmy przyznać, i zawsze potem z prawdziwym zapałem przyznawaliśmy, iż czescy narzeczem morfinistek zaśpiewali tę starą polską piosenkę tak wprawnie, iż nikt z nas nie usłyszał w ich śpiewie nawet cienia obcego akcentu.
Rozdział VII
Czułem kolebanie wolno sunącego przez błotniste równiny ambulansu skrytobójców, budziłem się i zasypiałem, wdychałem zapach papieru pakowego, konopnego sznura i lakowych pieczęci. W ciemnościach widziałem piramidy paczek i przesyłek pocztowych, pan Trąba, ojciec i konwojenci siedzieli pośrodku tych piramid, słyszałem szmer ich rozmów, mówili o kobietach; historie miłosne, niczym mijane po drodze ciemne pola, stacje i światła szły jedna za drugą.
Słuchałem opowieści o kobietach biegle władających piórem i słuchałem historii o kobietach biegle władających językami obcymi, słuchałem o romansach z zapracowanymi wdowami i o romansach z leniwymi pannami. Słuchałem pełnych goryczy skarg i pełnych rozpaczy tęsknot, były tam poetyckie krajobrazy pierwszych spotkań, szczegółowe opisy apartamentów finalnych uniesień i zdawkowe szkice miejsc haniebnych rozstań. Słuchałem przekleństw, przestróg i pełnych paradoksalnej mądrości aforyzmów o władzy kobiet albo ulotnych traktatów o sztuce noszenia biustonosza.
Słuchałem pełnych podniecających perypetii przygód, ale nie rozróżniałem głosów, nie wiedziałem, kto jaką przygodę opowiada, nawet teatralny szept pana Trąby trudny był do odróżnienia; ojciec chyba nie odzywał się wcale, może mówił akurat wtedy, kiedy zasypiałem, może zasypiałem akurat wtedy, kiedy zaczynał mówić. Nie pamiętam.
Nie pamiętam tysięcy scen z jego udziałem, nie pamiętam, jak na kamienistym podwórzu grał ze mną w piłkę nożną, nie pamiętam gestu, jakim poprawiał okulary, nie pamiętam wycieczek na Bawolą Górę, podczas których uczył mnie imion drzew i ptaków, nie pamiętam sposobu odwracania ogromnych płacht gazet, które czytał. Nie pamiętam jego codziennych powrotów z poczty, na dobrą sprawę niezbyt dobrze wiem, czym się przez całe lata zajmował, od kiedy przeszedł na grubo przedwczesną emeryturę. Opisałem tę scenę, ale przecież w gruncie rzeczy nie pamiętam, czy ojciec razem z innymi mężczyznami biegł tamtego wieczora przez wysoką azjatycką trawę w kierunku stojących na skraju polany morfinistek, czy szedł bardzo szybkim krokiem, czy może przeciwnie, w ogóle nie ruszył się z miejsca.
Do dziś wydaje mi się, iż pamiętam każde słowo jego nie kończących się dysput z panem Trąbą, nie pamiętam natomiast niektórych gestów, póz, chodu. Nie pamiętam jego sposobu siedzenia na krześle. Pamiętam go, ale go nie widzę. A może przeciwnie, widzę go cały czas w jednej i tej samej, nieskończoną ilość razy powtarzającej się w mojej głowie i trwającej bardzo krótko scenie?
Może ten jeden jedyny, osobliwy, choć przecież charakterystyczny obraz w swym codziennym natręctwie wyparł i przesłonił wszystko inne? Wygląda to tak: ojciec siedzi za stołem w naszej ogromnej niczym grecki amfiteatr kuchni, pan Trąba mówi coś do niego, ojciec wstaje, podchodzi do kredensu, wyjmuje butelkę, wraca i stawia ją na stole. Scena ta z absolutną nieuchronnością po raz setny, tysięczny, milionkrotny powtarzająca się w mojej pamięci powoli potwornieje, ruchy ojca stają się coraz gwałtowniejsze, jakby naznaczone wewnętrznym spazmem i sprzeciwem. Wnętrze kuchni ciemnieje, pod pustym miejscem płonie niewidzialny ogień, z góry sypie się popiół. Jest tak, jakby istotnie pan Trąba przez całe życie i po sto razy dziennie nakazywał ojcu: wstać zza stołu, podejść do kredensu i wyjąć butelkę, wstać zza stołu, podejść do kredensu i wyjąć butelkę, wstać zza stołu, podejść do kredensu i wyjąć butelkę.
Być może niczego więcej nie pamiętam, ponieważ w pewnym sensie przez całe życie byłem do niego odwrócony plecami. On coś robił, krzątał się, reperował, szeleścił gazetami, czytał, pisał na maszynie, słuchał Wolnej Europy, być może biegł za mną, ja jednak z bezwzględnym, może nawet nieludzkim uporem kroczyłem swoją błędną i obłędną drogą.
Gdy po czterdziestu latach obejrzałem się wreszcie, ujrzałem stojące na środku naszej kuchni cztery taborety, na taboretach leżały wyjęte z zawiasów drzwi do piwnicy, na drzwiach odziany w mundur naczelnika poczty leżał ojciec. Matka zapalała gromnice, pan Trąba stał przy oknie. Podszedłem do niego, przez chwilę patrzyliśmy na idących przez ogród karawaniarzy, wieko i dół trumny na ich ramionach wyglądały niczym odnalezione przed chwilą w trawie skrzydła dawno rozbitego aeroplanu.
– Wiem, że się tak mówi zawsze i pod wszystkimi szerokościami geograficznymi, ale pan Naczelnik wygląda, jakby spał – powiedział pan Trąba.
Jeszcze tego samego dnia zaczęliśmy z matką porządkować śmierć ojca, doszukiwać się w niej wewnętrznej logiki, w ostatnich zaś dniach jego życia odnajdywać znaki zapowiadające jej nadejście. Zaczęliśmy z zajadłą skrupulatnością gromadzić i przypominać sobie fakty i okoliczności, które mogły układać się w nieśmiertelny porządek śmierci. Godzina po godzinie, minuta po minucie rekonstruowaliśmy ostatnie dni i tygodnie życia ojca, ściśle opisując, pieczętując, podkreślając, eksponując i wydobywając na powierzchnię wszystkie na pozór przypadkowe zdarzenia, gesty i przedmioty, w których mogła tkwić zapowiedź jego śmierci. Byliśmy niestrudzeni w kolekcjonowaniu prefunebralnych okazów i niepostrzeżenie nasza harmonijna współpraca przeistoczyła się w zajadłe współzawodnictwo. Ja zauważyłem złamaną półkę w piwnicy, matka zaś mniej więcej w tym samym czasie, jakieś dwa tygodnie przed jego śmiercią, spotkała w sklepie odzieżowym makabryczną klientkę, która przymierzała same czarne rzeczy. Złamana półka w piwnicy była moim zdaniem czytelniejszym znakiem, dębowa deska bowiem trzasła jakby rozcięta pozaziemską siłą, przetwory runęły z wysokości – i co powiecie? – Ani jeden słój się nie rozbił.