Նա ծանր ելավ տեղից, գնաց պատշգամբ: Երկար ժամանակ կանգնած էր այնտեղ, հետո վերադարձավ անտրամադիր և, նստելով իր տեղը, ասաց.
– Ես որ եկա Սումգայիթ, կենտրոնական փոստի շենքը դեռ նոր էին կառուցում: Նայիր, այստեղից ինչ երևում է՝ քաղկոմի ու քաղգործկոմի շենքը, սինթետիկ կաուչուկի գործարանի հսկա ակումբը, ձեր դպրոցի շենքը, կողքի թաղամասերը՝ մինչև ծովափ, չկային, հետո կառուցեցինք, մի շենք չկա, որի վրա իմ մատների հետքը չլինի, ամեն ինչ արել եմ՝ քարտաշություն, հյուսնություն, սվաղ: Սարքեցինք, կուկլա քաղաք դարձրինք, սաղ շրջաններից եկան լցվեցին՝ երկու հարյուր հիսուն հազար բնակչություն ունի: Իսկ առաջ, – հայրս տարուբերեց գլուխը, – առաջ այս տեղերքը լրիվ ավազուտ էր, բուք ու բորան, իսկ երբ քույրերս էին եկել՝ առհասարակ ոչինչ չկար, հարյուրից ավելի փայտաշեն երկար բարաքներ՝ առանց հարմարությունների, ջրի մի ծորակ՝ մի քանի բարաքի համար, շարունակ հերթեր, մի քարաշեն երկար զուգարան՝ նույնքան բարաքների համար: Եվ էդ բոլոր բարաքներում հարյուրավոր հայ աղջիկներ ու տղաներ՝ բոլորը Ղարաբաղից փեզո եկած, անտեր ու անտիրական: Հայերը, տես, ինչքան շատ էին, որ երեկոյան հատուկ դպրոցներ բացեցին նրանց համար, գրադարան կար, հետո դրանք փակվեցին, գրադարանի գրքերը՝ մի քանի հազար կտոր, թափված էին աղբանոցում, ես ու մի ընկեր ունեի՝ Ներքին Հոռաթաղ գյուղից, կռունկավար էր խողովակագլանման գործարանում, Իլյա էր անունը, հիմա Երևանում միլիցիոներ է, գնացինք ահագին գրքեր վերցրինք էնտեղից:
Հայրս բարձրացավ տեղից, գրադարակից մի գիրք վերցրեց:
– Թումանյանի բանաստեղծությունների ահա էս ժողովածուն, – ասաց նա, – էնտեղից եմ վերցրել: Մի լսիր, աշուղ Քյարամի երգերից է, Թումանյանը տեքստը մշակել, դրել է «Եղջերուն» պատմվածքում. «Հեյ պարոններ, տեսա կանաչ գարունքին՝ էս սարերում լաց էր լինում մի պախրա: Սիրուն հորթը մոլոր կանգնած իր կողքին՝ էս սարերում լաց էր լինում մի պախրա»: Տես է… Եվ էսպիսի մարդու՝ Սորբոնի ու Պետերբուրգի համալսարաններն ավարտած երեք որդիներին բոլշևիկները տարան սիբիրներում անհետ կորցրին: Բա էս մեկը, մի լսիր տես ինչ բանաստեղծություն է.
Վեր է կացել էն սարում
Մեր Չալակը իր թևից,
Գնում է մութ անտառում,
Քաջ ախպերս ետևից:
Պարզ, հասարակ, ու էնքան պարզ ու հասարակ, որ թվում է նստես, դու էլ էդպես կգրես: Բայց չէ, ինչքան պարզ ու էնքան էլ հանճարեղ է, շարունակությունը նայիր.
Զրընգում են նրանք խոր
Էն անտառում կուսական,
Ես կանչում եմ նորից նոր,
Ինձ թվում է, թե կըգան:
Զուր… վաղուց են, ախ, նըրանք
Մեր սարերից գնացել,
Էն զիլ ձեներն են մենակ
Իմ ականջում մընացել…
Կարդում ես ու շունչդ կանգ է առնում, ոնց որ թե մեր անտառների մասին լինի գրած, Ջիվան ախպորս մասին, որին անմեղ տեղը բանտ նստացրին. համագյուղացի երեք ընկերոջ հետ, երեքն էլ տասներեք-տասնչորս տարեկան, ոչխարի հերթում՝ ոչ դիտավորյալ, իհարկե, խփում, կոտրում են մի ուրիշի՝ հարևանուհու գառան ոտքը: Վախենալով ծնողներից, նրանք էդ գառը կապում են թփից, երեկոյան այծ ու ոչխարը բերում գյուղ, ասելով, որ գառը կորել է: Վախենում են սկզբում ասել: Աղմուկ, ճվճվոց, ստիպված խոստովանում են իրենց արածը, լուսադեմին գնում են հանդ և գառան փոխարեն նրա ոսկորներն են գտնում թփի մոտ. գայլերը, թե չախկալները կերել էին: Հայրս մի գառ է առնում, տալիս տիրոջը: Սակայն գյուղից՝ ո՛չ էն է հարևան Շահնազարը, ո՛չ էն է վերին թաղի Հրանտիկը, ո՛չ էն է Սուղունց Սուղումունը, որը շատ էր ուզում գյուղսովետի նախագահ դառնալ և դառավ, գրում են Բաքու, «Կոմունիստ» թերթի խմբագրությանը, որ գյուղական սովետի նախագահ Երվանդ Առուշանյանն իր եղբոր որդու գողությունը թաքցրել է արդարադատությունից: Նամակն ուղարկում են մարզային դատախազություն, էնտեղից՝ շրջանային: Երվանդին հաջողվեց աքսոր քշած եղբոր որդուն հանել արանքից, մյուս երկուսը՝ եղբայրս ու նրա մանկության ընկերը՝ Արմենը, բանտ ընկան, յուրաքանչյուրին՝ յոթական տարի: Չորս տարուց հետո տասնութ տարեկան եղբորս բերեցին կուրացած: Ինքը ջահել տղա, համարյա երեխա՝ մեր սար ու ձորին կարոտած, սիրուն աչքերը բաց, բայց չի տեսնում, գիշերահավը կանչում էր անտառում, ասում էր «ջան», կկուն կանչում էր, սրտանց ասում էր՝ «Աջան»: Զաքաթալայից ամռան շոգին երկաթե փակ մեքենայով տարել էին Բաքու՝ Կարադաղ, իբր, էդ էր կուրացման պատճառը: Ով գիտի… Խեղճ հայրս ուր էլ տարավ, ինչ էլ արեց, չօգնեց, ասենք՝ ի՞նչ կարող էր անել գյուղացի աղքատ ու անգրագետ մի մարդ: Եղբայրս մահացավ: Արմենն էլ բանտում մահացավ: Զարմանալի է, որ Գորգին, նրանց երրորդ ընկերը, նույնպես ջահել տարիքում մահացավ: Եղբորիցս հետո քույրս՝ Ասյան էր մեր խոզերը պահում, մթին անտառներում, մեն-մենակ: Տղայի պես բարձրանում էր ծառերի կատարները՝ կաղին թափ տալու, երբ նա գնաց փեզո, ես էի խոզերը պահում: Գյուղի տղաների հետ խոզերը տանում էինք է¯, անտառի խորքերը, որտեղ օրը ցերեկով արևի շողքն անգամ չէր ընկնում: Ծառերը՝ բարձր, համարյա մինչև երկինք, օրորվում, անաղմուկ, սահուն ու լայնընթաց գնում են դեպի երկնքի խորքը, ճռռում են, հետո լռություն է տիրում, հանկարծակի թեթև քամին անցնում է ծառերի վրայով, մոխրագույն տերևները խշշում, թեքվում են մի կողմի, թրթռում, արևի շողերը սաղարթների արանքից շեղակի ցոլցլում, ընկնում են աչքերիդ, կկուն է կանչում՝ անուշ, երազային ու թախծոտ, էդ ի¯նչ երանություն էր, հաճարկի ծառերի ճերմակ բներին կառչած՝ հավիտենության համար դանակով փորագրում էինք մեր անունները…