– Ինչո՞ւ:
– Չգիտեմ, – դարձյալ աչքերը փախցնելով՝ արտասանեց Էսմիրան: – Չեմ կարող ձեզ ասել… Քույրիկս ձեզ, հավանաբար, ոչինչ չի ասում, բայց նրա համար շատ է ծանր… Եղբայրս կարող է սպանել նրան, հասկանո՞ւմ եք… Դուք չգիտեք, թե ինչ է կատարվում մեր տանը, ես ձեզ ամեն ինչ ասել չեմ կարող… Նրա ամեն մի քայլափոխը հսկողության տակ կլինի այսուհետև… Մի զանգեք նրան, ձեր զանգը մահ է նրա համար, խնդրում, աղաչում եմ, երդվեք, որ չեք զանգի:
– Չեմ զանգի, – ծանր արտաբերեցի ես: – Երդվում եմ:
– Շնորհակալություն, – շշնջաց Էսմիրան: – Ես… մենք ձեզ երբեք չենք մոռանա: Երբեք-երբեք, – ավելացրեց նա հանկարծական շիկնանքով և այտերն ի վար հոսող արցունքները մատներով սրբելով՝ արագ դուրս եկավ առանձնասենյակից:
Հետո նրա ոտնաձայները, որպես հուսահատության վերջին հնչյուններ, հանգան, մարեցին: Հետո լսվեց վերելակի աղմուկն ու երկաթե դռան ծանր շրխկոցը միջանցքի հեռու ծայրում: Հետո եղավ լռություն: Երկարատև քարացած լռություն:
* * * * *
Խմբագրությունում խոսակցությունները դարձյալ ու կրկին Սումգայիթի ու Ղարաբաղի մասին էին: Հեռուստատեսային մի հաղորդման ժամանակ բանաստեղծ Սաբիր Ռուստամխանլին հեռուստադիտողներին լրջորեն բացատրում էր, որ Ղարաբաղի տարածքում պատմաճարտարապետական ոչ մի հուշարձան չի եղել, այդ ամենը Հայաստանից ինքնաթիռներով ու ուղղաթիռներով բերում, թափում են Ղարաբաղի անտառներում: «Տարօրինակ ոչինչ չկա, – հաղորդումը մեկնաբանեց գլխավորը: – Ըստ Գեբբելսի, ամենակեղտոտ ու զզվելի սուտն անգամ բազմիցս կրկնվելով՝ մարդկանց հասկացողության մեջ ընկալվում է որպես ճշմարտության փաստ: Հենց այդ նշանաբանով է գործում Զիա Բունիաթովը»:
Երևանի ադրբեջանական թատրոնի նախկին դիրեկտոր Օրուջ Հիդայաթովը, որն այժմ «Գյանջլիք» հրատարակչության գլխավոր խմբագիրն էր, հանրապետական երիտասարդական թերթում հանդես եկավ մի հոդվածով, ուր, խոսելով Ղափանում ապրող ադրբեջանցիների հանդեպ, իբր, հայերի գործադրած բռնությունների մասին, չբերելով ոչ մի կոնկրետ օրինակ ու չնշելով ոչ մի անուն, հոդվածն ավարտում է պաթետիկ բացականչությամբ՝ «Ինչե¯ր, ինչե¯ր ասես, որ չեղան այնտեղ, գրիչն անկարող է վերարտադրել այդ ամենը»:
Օրուջը մինչ այդ, նույնիսկ, երբ դեռևս Երևանում էր, գալիս էր մեր խմբագրություն: Մի երկու անգամ ռադիոյով հաղորդել էինք նրա բանաստեղծությունները, մոտիկից ծանոթ էի:
– Օրուջ, – առաջին հարկում, վերելակի մոտ հանդիպելով նրան՝ ասացի ես: – Հոդվածդ կարդացի «Ազերբայջան Գյանջլարի» թերթում: Ինչո՞ւ որևէ փաստ չես նշում, որևէ տուժած մարդու անուն չես տալիս:
– Իմ հ-հ-հ-հ-հոդվածը լ-լ-լ-լրիվ փոխել են, – ուժեղ կակազելով հայերեն ասաց նա, շիլ աչքերով չգիտես ինձ, թե վերելակի առաստաղին նայելով: – Իմ գ-գ-գ-գրածից բ-բ-բ-բան չի մնացել: Փ-փ-փ-փ-փոխել են:
Այդ օրերին հնամաշ պորտֆելը ձեռքին Ղափանից մեր խմբագրություն եկավ Մուխտար Բախշալիևը՝ վաթսունն անց, երկար հովարով գլխարկը փոքրիկ գլխին, վիթխարի բոյով նիհար մի մարդ: Պատմական թե բանասիրական գիտությունների թեկնածու՝ նա ոչ այն է բուն Ղափանում, ոչ այն է Ղափանի մոտ գտնվող գյուղերի դպրոցներից մեկում ուսմասվար էր, դոկտորական դիսերտացիա էր գրում և դա էր պատճառը, որ շուտ-շուտ Բաքու էր գալիս:
– Մուխտար մուալլիմ, ազնվաբար ասեք, խնդրում եմ, – ասացի ես, – իրո՞ք Ղափանում ընդհարումներ են եղել հայերի և ադրբեջանցիների միջև, մարդ չգիտի, թե ում հավատա: Դատելով ըստ Սումգայիթում տարածված լուրերի ու նաև Օրուջ Հիդայաթովի հոդվածի, այնտեղ, Ղափանում ադրբեջանցիներ են սպանվել: Ճի՞շտ է դա:
– Կարո՞ղ եք մի կտոր հաց տալ ինձ, – անսպասելի խնդրեց Բախշալիևը:
– Ի՞նչ հաց, – չհասկացա ես:
– Հաց: Սովորական հաց:
– Ես հիմա կբերեմ, – ասաց Արինան և, մտնելով իր սենյակը, մի կտոր հաց բերեց:
Բախշալիևը վերցրեց հացը, համբուրեց, ասաց.
– Հացը սուրբ է ու, ահա, այս սուրբ հացով եմ երդվում, պատրաստ եմ նույնիսկ յոթ անգամ երդվել Ղուրանով, գնալ մեր բոլոր երեք սրբավայրերը՝ Մադինա, Մեքքա ու Էլլ-Քուդս, ձեր լեզվով՝ Երուսաղեմ այսինքն, Ղափանում ոչ մի ադրբեջանցու սպանություն, ոչ մի բռնություն ադրբեջանցիների նկատմամբ չի եղել: Վալլահ-բիլլահ*, սուտ է: Ասում են, իբր, ադրբեջանուհիների հանրակացարան է եղել Ղափանում, դա էլ է սուտ: Բաքվում հայ
–
*Վալլահ-բիլլահ (ադրբ.) – Աստված վկա
աղջիկների առանձին հանրակացարան կա՞, որ Ղափանում ադրբեջանուհիների նման հանրակացարան լինի: Այդպիսի ստերին ո՞նց կարելի էր հավատալ: Մեր մեծամեծերը իզուր չեն ասել, որ նույն ծաղկից մեղուն մեղր է շինում, օձը՝ թույն: Մեզ՝ Ղափանի մեծահասակ ադրբեջանցիներիս համար շատ ամոթալի է, որ, մեր անունն օգտագործելով, այդպիսի հրեշավոր բան կազմակերպվեց Սումգայիթում: Ձեզ ասեմ, նույնիսկ Սումգայիթի դեպքերից հետո մեր հանդեպ ոչ մի բռնություն չի եղել: Ջահել լակոտ-մակոտ մի երկուսի տուն, ասում են, զանգել են, ահաբեկել են, ես չգիտեմ, թե որքանով է դա ճիշտ, ինձ, օրինակ, զանգող չի