Ալեքսանդրան լուռ էր:
–Աննա Եգորովնա, շուտ արեք, – վերևից, Խարիտոնովների բակից շտապեցրեց Աֆանասին:
–Քեզ չի կարելի մնալ, – ցանկապատի վրայից բակ մտնելով, ասաց մայրը և հանկարծակի լաց եղավ՝ երեխայի պես բռունցքով սրբելով աչքերը: – Ես քեզ շատ եմ փնտրել, Աֆանասիին խնդրել, աղաչել եմ, որ սպասի, չգնա, շուտ արա, ես ամեն ինչ դրել եմ ճամպրուկում:
–Ես չեմ գնա, – կտրուկ ասաց Ալեքսանդրա Եմելյանովնան՝ վախենալով հանդիպել մոր աչքերին, և վազեց դեպի Խարիտոնովների բակը՝ Աֆանասիին հայտնելու, որ ինքը մնում է:
–Սաշենկա, – հուսահատ ու խզված ձայնով կանչեց մայրը, սակայն աղջիկը ետ չնայեց:
Տափաստանի վրա մեգի պես ծանր կանգնել էր թանձր փոշին: Այդ փոշու ու կիզող արևի միջով անընդհատ գնում էին փախստականները՝ Պերվոմայկայից ու Կրասնոդոնից, շրջակա խուտորներից, ստանիցաներից ու գյուղերից, Վորոշիլովգրադի ու Ստալինոյի մարզերից, գնում էին նրանք հետիոտն ու սայլերով, ձիակառքերով ու բեռնատարների վրա նստած, և նրանց բոլորի դեմքին տառապանք կար:
Թնդանոթային կրակոցների ու արկերի պայթյունների ձայները, գնդացիրների հեռավոր տկտկոցը երբեմն հասնում էին նրանց, այդ ձայներից նրանք կռահում էին, որ գերմանացիները մոտ են Կրասնոդոնին, գտնվում են Վերխնեդուվաննայում, բայց թե ինչ էր տեղի ունենում այնտեղ, կռվի դաշտում՝ ոչ ոք ոչինչ չգիտեր: Նրանք գնում էին առաջ, դեպի այդ հսկայական, բաժան-բաժան եղած աշխարհը, և նրանց բոլոր ջանքերը, ամբողջ ուշադրությունը հիմա ուղղված էր մի բանի՝ շուտ հասնել Հյուսիսային Դոնեց գետի վրայով գցված լաստակամրջին, անցնել գետը: Իսկ գետը… Հեռու էր գետը՝ ավելի քան հարյուր կիլոմետր ճանապարհ կար մինչև այնտեղ…
–Նուո՜ւ… նուո՜ւ -ձիերին խփում էր Միխայիլը՝ մանր աչքերը կկոցելով արևից ու փոշուց: – Նուո՜ւ…
Կառքը ցնցվում էր աղուրների վրա: Օրորում էր նստածներին: Աննա Փեհլիվանովայի ուղեղում ծնունդ էր առնում զանազան հիշողություններ՝ հեռավոր կարոտամաշ… Գասպարի հետ Նոր Նախրջանից ձիակառքով գնում էին Ղրիմ՝ Գասպարի հայրենի գյուղը: Ճանապարհն անցնում էր անտառների ու անծիր դաշտերի միջով, ձիակառքը ցնցվում էր աղուրների վրա, օրորում էր նրանց օրորում… Ծիծաղում էր Աննան, Գասպարը ցատկում էր կառքից, ծաղիկներ էր քաղում ճանապարհի եզրերից, վազում, ընթացքի պահին ցատկում էր կառքը, ծաղիկներն ամրացնում էր Աննայի խարտյաշ մազերի մեջ… Ինքը տասնինը տարեկան էր, Գասպարը՝ քսաներկու՝ բարձրահասակ, սև աչքունքով, գեղեցիկ: Աչքերը այրում էին ասես, երբ հանկարծակի նայում էր: Նոր էին ամուսնացել, գնում էին գյուղ: Մարզկոմից էին ուղարկել. այն տարիներին կուսակցական ու կոմերիտական աշխատողներին ուղարկում էին գյուղերը՝ աշխատելու: Գասպարը կոմերիտմարզկոմի հրահանգիչ էր, իսկ ինքը նոր էր ավարտել տեխնիկումը: Աննան հոգու խորքում նույնիսկ ուրախ էր, թաքուն վախ կար նրա սրտում. Չեր ուզում քաղաքում մնալ; Նրան թվում էր այնտեղ՝ քաղաքում, աղջիկներն իրենից կխլեն Գասպարին, իսկ գյուղում հանգիստ է, գյուղում վախ չունի… Ինչքան ծիծաղեց Գասպարն այն ժամանակ, երբ ինքը այդ մասին ասաց նրան: Իսկ հետո… գյուղի դպրոցում ինքը ավագ ջոկատավար էր, Գասպարը՝ գյուղական սովետի նախագահ, հետո ծնվեց Մայան… Տարիների հեռավոր մշուշում, ինչպես երազի մեջ, նրան պատկերացավ լեռնալանջին թառած հայկական Ղրիմ գյուղը՝ իր թիթեղածածկ տանիքներով ու տնամերձ այգիներվ, ընդարձակ դաշտերով, որոնց վրա ամեն առավոտ այնպես վեհաշուք ծագում էր շաղաթաթախ արևը կամ անձրևից հետո թաց արտերի վրա ննջում էր ծիածանը: Մտաբերեց իրենց տունը՝ գյուղի ծայրին, տան մոտով հոսող գետը, անտառապատ լեռներից իջնող ճանապարհը:
Այդ ճանապարհով, իրիկնային աղջամուղջի մեջ ծանր օրօրվելով, սարերից տուն էր դառնում նախիրը՝ կովերի բառաչ, փոշի, մարդկանց կանչեր՝ մի թաղից մյուսը, դույլերի զրնգոց, աղջիկների ծիծաղ՝ աղբյուրի մոտ՝ մթան մեջ, կիչներում թշշացող հում կաթի բույր… Տեր աստված, աստված ինչ երջանիկ օրեր էին: Եվ ինչպես էին իրեն սիրում Գասպարի հարազատները՝ մայրը՝ Սրբուհին, Հայրը՝ Բաբունը, Աշխենը՝ Գասպարի քույրը, իսկ նրա եղբայրները՝ Խնկանոսն ու Եղիան, որոնց անունները ինքը փոխել՝ Խունդի և Իլյուշ էր կոչում, և նարանք չէին վիրավորվում, ծիծաղում էին, և ի՜նչ լավ էր նրանց հետ:
Բայց տևական ի՞նչ կա այս աշխարհում… Լեռներից գյուց իջնող ճանապարհով վերջին անգամ գնաց Գասպարը: Ձիակառքով էր նա, գնում էր շրջկենտրոն՝ խորհրդակցության: – Ես էլ եմ գալիս քեզ հետ, – ասաց Աննան։ – Առանց քեզ տխուր է այստեղ: Գասպարը նայեց նրան, ժպտաց սիրակարոտ, քնքշաբար. այսպես նա՛ միայն կարող էր նայել. Այդպիսի հայցք նա՛ միայն ուներ աշխարհում: – Ես չեմ ուշանա, – ասաց նա, շարունակելով ժպտալ, – այսօր անպայման կվերադառնամ՝ ինչքան էլ ուշ վերջանա խորհրդակցությունը: Ետմիջօրեին ձիակառքը ետ եկավ… Ձիերը գալիս էին ծանրաքայլ, սգավորի պես… Կառքի մեջ հասակով մեկ պառկել էր Գասպարը. կրծքի մոտ, սպիտակ վերնաշապիկի վրա սևացել էր արյունը: Գրություն կար գրպանում դրած… « Առաջինը չէ սա և ոչ էլ վերջինը… Մահ բոլշևիկներին»:
Ձիակառքի ցնցումների հետ քանդվում, իրար էին գալիս Աննա Փեհլիվանովայի հիշողությունները՝ սիրտ կեղեքող , անմոռաց։