— Sen o’qishni qaerda o’rgangansan, — so’radi qiz.
— Hamma qaerda o’rgansa, o’sha yerda-da, — javob qildi bo’zbola. — Maktabda.
— Nega endi savoding bo’lsayam qo’y boqib yuribsan?
Javob o’rniga Santyago boshqa narsa haqida gapirdi: qiz uni baribir tushunmasligiga ishonchi komil edi. U qizga o’zining jahongashtaligidan gapirdi, qizning mavrlarnikiga o’xshagan ko’zlari goh moshday ochilsa, goh hayratdan qisilib ketardi. Vaqt bilinmay o’tar, Santyago ichida bu kunning tugamasligini, savdogarning do’koniga odam yog’ilishini va qo’ylarni qirqtirish bahonasida uch-to’rt kun shu yerda qolib ketishini xohlardi. Hech qachon hozirgiday holatni tuymagan edi; uning shu yerda umrbod qolgisi keldi. Bu qorasoch qiz bilan kunlari sira ham ikki tomchi suvday bir xil kechmasligi aniq edi.
Biroq shu payt qizning otasi do’kondan chiqib keldi va suruvni oralab, qirqish uchun to’rtta qo’yni ajratib oldi. Keyin kelishilganiday haq to’ladi va dedi:
— Endi bir yildan keyin kel.
Mana, nihoyat o’shanda belgilangan muddatgacha bor-yo’g’i to’rt kun qoldi. Bo’zbola uchrashishni o’ylab quvonar va ayni chog’da ko’ngli xijil tortardi: bordi-yu qiz uni yodidan chiqarib yuborgan bo’lsa-chi? Axir, ularning shaharchasi yonidan qo’y haydab o’tadigan cho’ponlar son mingta.
— Bo’lganicha bo’lar, — dedi u qo’ylariga. — Unchalik ahamiyati yo’q. Boshqa shaharlarda ham qizlar to’lib yotibdi.
Biroq u ko’nglining tub-tubida buning ahamiyati chindan ham juda katta ekanini his etib turardi. Cho’ponlarda ham, dengizchi-yu jahongashta savdogarlarda ham doim intiq bo’lib, sog’inib yashaydigan bir shahri bo’ladi va u yerda, ozod qushday dunyo kezish baxtidan voz kechishga arziydigan hurliqo yashaydi.
Kun yorishib ketdi, Santyago otarini quyosh ko’tarilib kelayotgan tarafga haydadi.
“Qo’ylarga oson, — o’yladi u, — hech qanday tashvishi yo’q. Ehtimol, shuning uchun ularning mendan ajralgisi kelmas”.
Aslida ularga hech narsaning keragi yo’q — suv bo’lsa, tuyoqlari tagida o’t-o’lan bo’lsa bas. Santyago Andalusiyaning qaerlarida sero’t yaylovlar borligini bilsa bo’lgani, qo’ylar unga sodiq hamroh bo’lib, ergashib yuraveradi. Mayliga, kunlari bir zaylda o’taversin, ular tirikligida birorta ham kitob o’qimasa o’qimas, odamlarning shaharlarda, qishloqlarda bir-birlariga yangiliklarni yetkazadigan tilini ular tushunmasa ham mayliga — baribir ular o’zlaricha baxtli, suv va yemishga zoriqmasa bo’lgani. Bular evaziga qo’ylar saxiylik bilan o’z junini, naslini va vaqt-vaqti bilan go’shtini odamlarga beradi.
“Agar bugun men yirtqich hayvonga aylanib, ularga bir boshdan qiron solsam, otarning yarmidan ko’pini nobud qilganimdan keyingina ular nima bo’layotganini tushunib yetadi, — o’yladi Santyago. — Ular menga o’z instinktlaridan ko’ra ortiqroq ishonadi, chunki faqat men ularni qorin to’yg’azadigan joyga olib boraman”.
U bugun miyasiga kelayotgan g’alati o’ylardan hayron. Ehtimol, qarg’ish tekkan, naqd mehrobidan tutanjir o’sib chiqqan xaroba cherkovda tunab qolgani uchun shunday bo’layotgandir? Uyqusida oldin ko’rgan bir tushni qayta ko’rdi, mana, endi sodiq hamrohlariga tish qayrayapti. U kechki ovqatdan qolgan vinodan bir qultum yutdi va kamzuliga yaxshilab burkanib oldi. Yana bir necha soatdan keyin quyosh chosh tepaga keladi, jazirama avjiga minib, suruvni yaydoq dalada haydashning iloji bo’lmay qoladi. Bu pallada butun Ispaniya mudraydi. Kechga boribgina havoning hovuri biroz tushadi, shungacha kun bo’yi yelkasida og’ir kamzulni ko’tarib yurishi kerak. Boshqa iloji ham yo’q-da: sahargi salqindan ayni shu kamzul jonni asraydi.
“Ob-havoning injiqliklariga shay turgan ma’qul”, — o’yladi Santyago kamzuliga tashakkur bildirib, uning og’ir va issiqligidan mamnun bo’lib. Aslida ham, kamzulning o’z vazifasi bo’lganiday, Santyagoning ham o’z qismati bor. Uning peshonasiga yozilgani — dashtu dala kezish. Ikki yil mobaynida u Andalusiyaning yassi tog’lariyu yaydoq dalalarini izg’ib, qancha shahar va qishloqlarni ko’rdi. Santyago movutchining qiziga, o’zi oddiy cho’pon esa-da, qanday qilib savodxon bo’lib olganini tushuntirishga chog’landi.
Gap shunda ediki, u o’n olti yoshga to’lguncha diniy maktabda o’qidi. Ota-onasi uning ruhoniy bo’lishini — oddiy qishloq oilasining faxriga aylanishini orzu qilishardi. Ularning tirikchiligi qiyin kechar, tinim bilmay qilgan mehnatlari, xuddi qo’ylar singari, qorin to’yg’azishdan boshqaga ortmasdi.
Santyago diniy maktabda lotinchani, ispancha va dinshunoslikni o’rgandi. Biroq go’dakligidayoq unda dunyoni ko’rishga ishtiyoq kuchli edi, bu tuyg’u Tangrini anglash yoki insoniyat gunohlarini miridan-sirigacha bilib olishdan ustun keldi. Va bir kuni ota-onasini ko’rgani kelganida, u yurak yutib, men ruhoniy bo’lishni xohlamayman, dedi. U yurt kezishni xohlardi.
— O’g’lim, — dedi bu gapiga javoban otasi, — bizning qishlog’imizga kimlar kelib ketmadi. Butun dunyodan odamlar bu yerga biror-bir yangilik toparmikanman, deb kelishadi, biroq qanday kelishsa shunday qaytib ketishadi. Ular toqqa chiqishadi, ko’hna qasrni ko’raman deb va o’tmishning hozirgi zamondan afzal bo’lganiga guvoh bo’lishadi. Ularning, ehtimol, soch-lari oqdir yoki qora tanlidir ular, biroq bizning hamqishloqlardan hech bir ortiq joyi yo’q.
— Biroq men bilmayman-ku, u yoqlarda, ular tug’ilgan o’lkalarda qanaqa qasrlar borligini, — e’tiroz bildirdi Santyago.
— Bu odamlar bizning yerimizni, bizning ayollarimizni ko’rishganda, bu yerda umrbod qolgimiz keladi, deb gapirishadi, — davom etdi ota.
— Men esa boshqa yerlarni ko’rishni, boshqa ayollarga qarashni xohlayman. Axir, bu odamlar hech qachon bizning qishloqda qolib ketishmaydi-ku.
— Yurt kezish uchun ko’p pul kerak, bolam. Bizda muqim bir joyda yashamaydiganlar faqat cho’ponlar, xolos.
— Iloj qancha, demak, cho’pon bo’laman, — dedi Santyago.
Ota hech nima demadi, ertalab unga uchta qadimgi tilla tanga solingan hamyonni tut-qazdi:
— Bir kun daladan topib olgandim. Osmondan tushgan desa ham bo’laveradi. O’zingga bir otar qo’y sotib ol va yurt kezib mol boqib yuraver, qachonki, dunyoda bizning qasrimizday eng zo’r qasr va bizning ayollarimizday go’zal ayol yo’qligini tushunsang, bir kun qaytarsan.
O’g’lini tangriga topshirib fotiha berayotganda, Santyago uning ko’zlariga qarab, qarib qolganiga, muqim hayotning huzur-halovati: yeb-ichishi yetarli va boshida kapasi borligidan qoniqish hosil qilib, o’zini xotirjam tutishiga qaramay, otasining ko’nglida yurt oshib, el kezib yurish ishtiyoqi so’nmaganini payqadi.
Ufq qirmizi tusga kirdi, so’ng quyosh botdi. Otasining gaplarini eslab kulimsiradi: u ko’plab qasrlarni va ko’plab go’zallarni ko’rishga ulgurdi, darvoqe, ular orasida tengi yo’q bir hurliqo bilan ikki kundan keyin tag’in uchrashadi. Uning bir otar qo’yi bor, egnida kamzuli bor, kitobi bor, kitobni xohlagan paytda boshqasiga almashtirsa bo’ladi. Muhimi — uning eng aziz orzusi amalga oshayotir: dashtu dala kezib, safar qilib yuribdi. Andalusiyaning qir-adirlari zeriktirsa, xohlagan paytda qo’ylarni sotib, dengizchi bo’lishi mumkin. Agar dengizda suzish joniga tegsa, bu paytga kelib u boshqa shaharlarni ko’rib, boshqa ayollar bilan tanishib oladi, baxtli bo’lishning boshqacha yo’llarini topadi.
“Bilmadim, diniy maktabda Tangrini qanday topardim”, — o’yladi Santyago ko’tarilib kelayotgan quyoshga qarab.
O’zining safarlarida u doim noma’lum yo’llardan yurishni ma’qul ko’rardi. Bu cherkovda hali biror marta tunashga to’g’ri kelmagan, garchi bu o’lkalarda tez-tez bo’lib tursa-da. Dunyo keng, cheku chegarasi yo’q va Santyago ozroq vaqt qo’ylarni o’z mayliga qo’yib bersa, albatta, qandaydir qiziq voqeaga duch kelardi. Faqat qo’ylar har kuni yangi yo’llarni topishayotganini, yaylovlar va yil fasllari o’zgarayotganini tushunmaydi: ularning miyasida faqat qorin to’yg’azish ehtiyoji bor, xolos.