Здавалася, пасля доўгага знаходжання ў апарні будзе грукаць і біцца сэрца, але не, яно паволі ўжо супакойвалася, і, наогул, уся істота Масеева сцішвалася, а ў вачах з’явіўся сон, праўда, не той, ад якога адразу правальваешся ў небыццё; гэты, наадварот, калом распіраў вейкі, не даваў зліпнуцца ім. Масей склаў адну на адну перад сабой далоні, прытуліў да іх правай шчакой галаву. Бацька таксама пасунуўся бліжэй да сына.
— Значыць, рашыў дамоў прыйсці? — спытаў ён праз нейкі момант. І Масей раптам зразумеў, што бацька ўвесь час насіў гэтае пытанне ў сабе.
— Дамоў, — быццам скрозь сонную млявасць, адказаў ён.
— А чаму ў Чырвоную Армію не паступіў?
— А хто б мяне ўзяў? — трохі абыякава адказаў Масей, але ўжо як знарок.
— Ну, як гэта — хто б узяў? — не зразумеў бацька.
— А так, — адарваў шчаку ад тыльнага боку далоні Масей і падняў галаву.
— Трэба было растлумачыць добра, хто ты і чаго хочаш.
— А хто б мяне слухаць стаў? Хто б слухаў маё тлумачэнне?
— Ці ж мала разумных людзей?
— Разумных людзей сапраўды нямала, — згадзіўся з бацькавым довадам Масей. — Але раз не паслухаліся... раз не здолеў растлумачыць у мірны час, дык няўжо думаеш, што ў ваенны да кагосьці б дайшло?
— А можа, якраз і дайшло б?
— Не, бацька, усё абстаіць трохі іначай, чым ты ўяўляеш сабе гэта. Здавалася б, хто мае права адмовіць чалавеку са зброяй у руках абараняць айчыну? Але ж адмаўляюць.
— Дык табе і праўда адмовілі ці ты гэта толькі кажаш так?
Размова стала рабіцца падобнай на допыт, і Масей быццам у адчаі наморшчыў лоб.
— Кажу, бацька, толькі кажу, — тужліва прамовіў ён, усё роўна як нічога не мог знайсці ўжо супраць бацькавай пераканаўчасці; ды надоўга не змоўк, набраўся цярплівасці, потым пачаў: — Але я кажу таксама і тое, што з гэтай справай усё абстаіць іначай, чым ты сабе ўяўляеш, бацька, а можа, проста хочаш выдаць жаданае за сапраўднае. Так, ніхто мне не адмаўляў, бо як можна адмовіць, калі ты не прасіўся?
— Сапраўды, як?
— Але ты ўзваж тым часам, хто добраахвотна стане з-пад вінтоўкі ды адразу пад вінтоўку? Не паспеў бы я нават заікнуцца ў ваенкамаце, што з турмы, ды па якім артыкуле быў, як у момант апынуўся б ля сценкі. Не толькі што разбірацца, але і размаўляць далей не сталі б. Гэта калі армія паспяхова наступае, то ўсе, пачынаючы ад палкаводца да шарангоўца, лагодныя і пры цвярозым розуме. Тады кожны паспачуваць згодны. А калі адступае, то ўсё атрымліваецца якраз наадварот. Ну, а тут у нас нават не адступленне, хутчэй суцэльнае бегства.
— Дапусцім, у вайне па-ўсякаму бывае, — няпэўна кіўнуў галавой Зазыба. — Гэта як і ў звычайнай бойцы, калі абодва моцныя, нябось, сам не раз бачыў — то спярша адзін зверху, то, глядзіш, ужо другі на ім...
— Але ж гэта не простая байка, гэта — вайна!..
— Вайна, — разважліва згадзіўся бацька. — Таму я і гавару, што за адступленнем будзе наступленне. Ай, не верыш?
— Не верыць, бацька, я не маю права, — адказаў Масей. — Гаворка ж наша, здаецца, не пра гэта?
— І пра гэта, — настойліва ўдакладніў старэйшы Зазыба. — Але, добра. Мяне хвалюе, што ты не па чыстай вярнуўся да нас.
— Фармальна, па чыстай. Тэрмін мой ужо выйшаў.
— Тады ў чым справа?
— А ў тым, што... Словам, па чыстай, бацька, адтуль апошні час, здаецца, нікога не выпускалі. Проста прывозілі назад, адкуль некалі бралі, і давалі новы тэрмін.
— Ну, а табе новы далі?
— Не паспелі.
— А што гаварылі на судзе?
— Гаварылі на следстве, — усміхнуўся Масей. — А на судзе было проста: прыводзілі ў залу, старшыня спецкалегіі зачытваў пастанову, і на этап.
— Я тады ж, у той год, пацікавіўся ў раёне табой, дык мне сказалі, што ты адбываеш тэрмін па семдзесят другой стацці. Растлумач мне, што гэта такое?
— Мяне судзілі за антысавецкую агітацыю.
— Ясна. Ну, а правіннасць якая?
— Хіба ж не помніш, які снежны ком тады каціўся з гары. Абы данос на каго паступіў!
— Значыць, на цябе таксама быў?
— Перад тым мы вечарынку наладзілі. Прафесара свайго ўшаноўвалі. Якраз дзень нараджэння ў таго быў. Ну, мы і сабраліся разам, былыя студэнты. Аднак не ўлічылі аднаго. Трапіў на вечарынку сярод нас хлопчык адзін. Све-е-етленькі такі, чы-ы-ысценькі, роўна з іконы за гадзіну да таго сышоў. Здаецца, пляменнік асістэнта нашага прафесара. Вось ён і нашрайбаваў на нас.
— Дарэмшчыну?
— Ты, бацька, як следчы мой! — засмяяўся Масей.— Той таксама вось гэтак шчыра здзіўляўся — маўляў, і што, нічога такога не гаварылі вы між сабой? Дык вось, як на споведзі гавару — ані блізка! Справа ў тым, што сярод высокаадукаваных людзей зачасаўся чалавек, бачыш, я не гавару, што нягоднік, нават больш, дык вось... сярод высокаадукаваных людзей зачасаўся чалавек, які толькі што скончыў у вёсцы сямігодку.