«Значыць, вось дзеля чаго прывёз мяне Брава-Жыватоўскі сюды, — наперад падумаў Зазыба, бо ў Верамейках усё зроблена наадварот. — Значыць, адказваць давядзецца?» — Але ні страху, ні нават слабай утрапёнасці ён чамусьці не адчуў, можа, таму, што камендант і перакладчык усё яшчэ працягвалі гаварыць і сваімі няроўнымі галасамі перашкаджалі, каб гэтая думка цалкам авалодала Зазыбавай свядомасцю, хоць на правай скроні, бліжэй да віска, і запульсавала ў яго здрадлівая жылка.
А вось і тое галоўнае, што павінен быў пачуць на гэтай нарадзе Зазыба, уласна дзеля чаго яго і выклікалі ў мястэчка.
— У сувязі з гэтым я мушу сказаць, што ў некаторых вёсках воласці, асабліва па той бок ракі, адбываецца самачыннасць. Не чакаючы распараджэння, там пачалі дзяліць калгасную маёмасць, пасевы і гэтак далей. Напрыклад, у Верамейках. — Камендант павёў вачамі па зале, адшукаў сярод мужоў даверу Брава-Жыватоўскага і даў знак рукою падняцца з крэсла. — Правільна я кажу, што ў вашай вёсцы без дазволу пачалі дзяліць калгас?
— Так, — ускочыў Брава-Жыватоўскі.
— Хто ў гэтым вінаваты?
Брава-Жыватоўскі паглядзеў на Зазыбу.
Тады і камендант перавёў свой позірк у той рад крэслаў, дзе сядзеў Зазыба.
— Хто вінаваты? — ужо з разлікам на Зазыбу гукнуў зноў Гуфельд, хоць яшчэ і не ведаў, хто мусіць падняцца на яго запытанне са свайго месца. — Адкажыце, хто вінаваты?
Зазыба зразумеў, што трэба адказваць. Паволі, быццам замінала што паміж крэслаў, выпрастаўся.
— На якой падставе вы зрабілі гэта? — выразна злуючыся, уставіўся на яго камендант.— Хто вы?
— Загадчык гаспадаркі.
— Заўхоз? — удакладніў перакладчык.
— Так.
— А старшыня дзе? — спытаўся камендант.
— Пайшоў разам з фронтам.
— Ён камуніст?
— Так, камуніст.
— А вы?
Зазыба змоўчаў.
Дзіва, але камендант таксама не настойваў на адказе, усё роўна як штосьці ведаў ужо пра Зазыбу і цяпер успомніў тое.
— Дык навошта вы без дазволу падзялілі калгас? — зноў задаў ён першае пытанне.
— Так рашыла праўленне, — адказаў Зазыба і нават сам здзівіўся, што зусім супакоіўся. — У нас па арцельнаму статуту ў гаспадарцы адзін чалавек нічога не рашаў. Ні старшыня, ні загадчык гаспадаркі, ні брыгадзіры, ніхто іншы. Для вырашэння калгасных спраў мы выбіралі праўленне. Праўленне ўсё і рашала. Так што...
— Ну, мы з гэтай граматай вашай трохі знаёмы, — незалюбіў такога абцякальнага і, па сутнасці, безадказнага тлумачэння Гуфельд. — Вас не папярэджвалі аб асабістай адказнасці?
Зазыба неўразумела паціснуў плячамі.
Тады камендант перавёў колкі позірк на Брава-Жыватоўскага.
— Не паспеў я, пан камендант, папярэдзіць яго, — нечакана схлусіў той, хоць, вядома, ні ён сам, ні Зазыба не забыліся пра размову на возе, што адбывалася на спаса, а пасля і назаўтра, ужо ў полі. — Пакуль прыехаў ад вас у вёску, там усё пачалося. Сапраўды, праўленне рашыла. Праўда, яно цяпер не ў поўным складзе, не хапае членаў праўлення, таму пасяджэнне можна лічыць непаўнамоцным.
Мусіць, гэтая, апошняя акалічнасць не мела для каменданта ніякага значэння, бо ён тут жа няверліва глянуў на цывільнага, штосьці абурана сказаў. Але той не стаў тлумачыць камендантавы словы мужам даверу, толькі ўсміхнуўся.
— У якім стане цяпер гаспадарка? — хутка пераклаў ён наступнае камендантава пытанне.
— Усё падзелена, — адказаў Зазыба. — Калгаснікі працуюць аднаасобна.
— Але не думайце, што мы не высветлім, хто вінаваты ў гэтым, — папярэдзіў камендант, і па тым, як паглядзеў таксама і на Брава-Жыватоўскага, стала зразумела, што цяпер ён ужо меў на ўвазе не аднаго Зазыбу. — Дарэчы, гэта датычыць не адных верамейкаўцаў. Я адзначаў, што без нашага дазволу пачалі дзяліць калгасы і ў іншых вёсках. Таму каб ведалі — вінаватых будзем шукаць паўсюды. А вы можаце сесці, — літасціва дазволіў ён верамейкаўцам.
Тыя апусціліся на свае крэслы.
Пакуль Зазыба рыпеў ды ўлаштоўваўся на месцы, Захар Доўгаль паспеў нахіліцца да пляча яму, прамовіць шэптам:
— Нездарма кажуць — раз не здолеў адсекчы руку свайму ліхадзею, то мусіш цалаваць цяпер яе.
— Нам засталося абгаварыць з вамі яшчэ некалькі важных пытанняў, — перабіраючы паперкі, сказаў, між тым, камендант. — Хутка вы пачнеце атрымліваць ад нас розныя цыркуляры, згодна якіх будзеце дзейнічаць. Адміністрацыйная будова па воласці зацверджана такая: у самой воласці — управа, у якой бургамістр, пісар, рахункавод, аграном, таксама валасная паліцыя парадку; у вёсцы — стараста, намеснік валаснога агранома, адзін паліцэйскі з разліку на дваццаць — трыццаць двароў. У нас ужо ёсць бургамістр. Гэта — пан Брындзікаў. Прывітайце яго.
На сваім месцы ў першым радзе заварушылася і ўстала на ўвесь рост ссутуленая постаць бургамістра, былога старшыні сельспажыўсаюза.
— Ёсць пісар, — працягваў камендант, — ёсць рахункавод. Прыйшлі добраахвотнікі ў паліцыю. Такім чынам, што належыць валасной управы, то тут у нас усё як мае быць. Але яшчэ не ў кожнай вёсцы па воласці ёсць старасты. Не выбраны намеснікі валаснога агранома. Праўда, мы з гэтым свядома затрымаліся трохі, бо там, дзе засталіся на месцы старшыні калгасаў, усё кіраўніцтва па адміністрацыйнай частцы выконваюць яны. Цяпер неабходна паскорыць выбранне стараст там, дзе былі распушчаны без дазволу калгасы. Трэба таксама ўлічыць, што не хапае і паліцэйскіх. Я падкрэсліваю, на кожныя дваццаць — трыццаць двароў для аховы парадку трэба мець па адным паліцэйскім, значыць, на вёску ў сто двароў у выніку неабходна набраць не менш як пяць. Парадак павінен строга захоўвацца. Нездарма ж мы назвалі паліцыю — паліцыяй парадку. На гэтым я скончыў.
Перакладчык мала пазніўся паўтараць за ім па-руску, таму цішыня ў зале ўсталявалася ледзь не адразу.
— Калі ёсць пытанні, — сказаў ён пасля ўсяго, — пан камендант з задавальненнем адкажа вам.
Першы памеў цікавасць да нечага смуглявы чалавек, што сядзеў побач з Абабуркам.
— Скажыце, — адкашляўся ён, — а якая адміністрацыйная будова ўлады ўстаноўлена ў раёне?
— Я адкажу, — выслухаўшы пераклад, кіўнуў галавой камендант. — Па-першае, раённая ўправа, якая мае аддзелы — народнай адукацыі, фінансаў, а таксама сельгасгрупу, якой падпарадкаваны нарыхтоўчыя і падаткавыя органы. Па-другое, у раёне функцыяніруюць вайсковыя ўлады, якім падпарадкавана і грамадзянская адміністрацыя.
— Тады скажыце, пан камендант, — не садзіўся Абабуркаў сусед, — як будзе падатак цяпер устанаўлівацца, па якіх нормах?
— Гэтае пытанне яшчэ як след не распрацавана, — адказаў камендант, — але хутка і тут будзе ўнесена яснасць. Хутчэй за ўсё для большай зручнасці, пакуль не адбыўся пераход на індывідуальнае землекарыстанне, будуць выкарыстаны матэрыялы савецкіх камітэтаў па нарыхтоўках, у аснову якіх лягуць нормы былых дзяржаўных паставак па ўсіх відах падатку. Разам з тым я хацеў бы сказаць, што найбольш востра цяпер стаіць пытанне не аб падатках, а аб уборцы ўраджаю. Асабліва ў калгасах. Што ж датычыць аднаасобных гаспадарак, як тых, якія дасталіся нам ад Саветаў, так і тых, што ўтварыліся ўжо ў новых умовах, то і тут будуць вызначаны адпаведныя нормы. Зразумела?
— Так.
У другім канцы залы, ці не з самага апошняга рада крэслаў, таксама пачуўся голас:
— Я так зразумеў вас — раз у раённай управе створаны аддзел народнай адукацыі, значыць, і вучоба ў школах будзе адноўлена. Калі гэта можа адбыцца? Звычайна ў нас у школах заняткі пачыналіся з першага верасня, а тут ужо тэрмін даўно сышоў.