Кайзераўцы — у Мінску. Нашчадкі пабітых у Грунвальдскай бітве праз 500 з хвосцікам гадоў пачалі лёгка завалодваць нашчадкамі адных з былых пераможцаў. Не магло не паўстаць пытанне: як паводзіцца з акупантам? Змагацца з ім не было сіл, сядзець у запечку — мала сэнсу i толку, значыць, варта пайсці на перамовы i дыпламатыю. Менавіта апошняе i абраў Народны сакратарыят, які павітаў вышэйшае нямецкае камандаванне як вызваліцеляў ад бальшавіцкага ярма i пачаў падступацца да свайго, запаветнага.
Немцы ёсць немцы: прадуманасць, лад, кантроль, рэжым i пры ўсёй разліковасці асцярожнасць. Яны выслухалі беларускую дэлегацыю i, па-першае, не задаволіліся, што Народны сакратарыят публічна ў Першай Устаўной Грамаце не павітаў ix, а па-другое, спаслаліся на тое, што няма ўказанняў з Верліна наконт беларускага пытання ды ім найперш трэба клапаціцца пра сваю армію — карацей, ухіліліся ад усякай канкрэтыкі. У Вільні, у Kieвe немцы паводзіліся іначай, бо там была іншая сітуацыя — мацнейшы нацыянальны рух, большае імкненне да сваёй мовы, культуры, дзяржаўнасці. Да слова, яшчэ ў верасні 1917 года была ўтворана Літоўская Тарыба (савет), якая неўзабаве падпісала дэкларацыю аб саюзе з германскай імперыяй, a ў лютым 1918-га акт аб незалежнасці Літвы, фактычна яшчэ ў 1917-м вырашылася i пытанне пра самастойнасць Украіны, хоць гэтаму супрацьстаялі маскоўскія i петраградскія атрады на чале з У. Антонавым-Аўсеенкам, якія ў канцы года перамаглі Центральную раду i забяспечылі ўзнікненне Украінскай рэспублікі Саветаў. Аеабіста я не ведаю, на колькі кайзераўцы меліся застацца ў Мінску, у Беларусі, — часова ці надоўга, але гісторыя яшчэ i яшчэ раз паказала: акупанты ёсць акупанты, не вельмі лічацца са слабым, найперш дбаюць пра сваё, падтрымліваюць у акупаваных не свядомае, асноватворнае, а патрэбнае, а то i нішчаць тутэйшыя звычаі, помнікі гісторыі i культуры, мову, каб заглушыць гістарычную памяць i дэнацыяналізаваць народ, ператварыць яго ў паслухмяную рабсілу. Што да Беларусі, то менавіта так з ёю паступалі стагоддзямі i заходні i ўсходні суседзі, перажоўваючы яе ў свае "крэсы", у "ветвь". Можа, Берлін i сапраўды не зусім уяўляў беларускае пытанне ці не хацеў раздражняць Леніна, з якім германскі штаб меў пошапт i хаўрус.
Каб дзейнічаць, Народнаму сакратарыяту, як i любой іншай уладзе, патрэбны былі сродкі. Тое, што звёз Мяснікоў, сплыло; звярнуліся да Доўбар-Мусніцкага: ягамосць, паколькі цяпер на нас кладзецца клопат пра народ, якому проста трэба выжыць, просім вярнуць нам прысвоеныя вамі грошы, скажам, i тыя ж 12 мільёнаў рублёў з Мінскай паштовай канторы. Ды... Нямецкі генералітэт, агаворваючыся тым, што яму ўжо ёсць загад забараніць усякую палітычную дзейнасць, на пяты ці шосты дзень бесцырымонна выкінуў сяброў Народнага сакратарыята на вуліцу, забраў іхні наяўны скарб, маёмасць, змусіў прыбраць з мінскіх дамоў старажытную, з XIII стагоддзя, беларускую нацыянальную сімволіку. У горадзе былі вывешаны нямецкія сцягі.
Што загадаем рабіць у гэтых умовах Народнаму сакратарыяту? Апусціць нос, далей не дбаць пра свой люд, чакаць выніку нямецка-бальшавіцкіх варункаў? Бясспрэчна, той выбраў адзіна правільны шлях — дзейнічаць у падполлі. Як дзейнічаў i мінскі раённы камітэт РКП(б). Праўда, кожны са сваімі мэтамі. У апошняга на першым плане пад патранажам Мяснікова сабатажная i тэрарыстычная барацьба з акупантам, у першага, у Народнага сакратарыята, — палітычнае змаганне, спроба адзяржавіцца. У гэты час зноў на паверхню ўсплыў адрынуты беларускім рухам памешчык, былы буйны царскі дзяржаўны дзеяч Скірмунт, які пачаў наладжваць кантакты з германскім камандаваннем, заварожваць яго, каб утварыць Беларусь у саюзе з Германіяй, як на тое пайшла літоўская Тарыба.
Падпольныя сходкі Рады снежаньскага з'езда, Народнага сакратарыята праходзілі ca спрзчкамі. Яны, спрэчкі, ішлі вакол цэнтральнага i самага хвалюючага ды балючага: што i як рабіць, на каго цяпер арыентавацца? Сваіх сіл мала, дык: а) чакаць, што Савецкая Расія дасць немцам адпор i прызнае Беларусь, як раней на савецкай пазіцыі прызнала Украіну; б) не траціць час, не паддавацца ілюзіям i ісці на паклон да Берліна? Большасць была за першае. Неўзабаве выпрацавалі i прынялі Другую Устаўную Грамату, дзе ўжо канкрэтызавалі свае арыенціры. Зусім не лішне напомніць ix:
"У часе сусветнай вайны, што бурыць адны моцныя дзяржавы i аслабляе другія, абудзілася Беларусь да дзяржаўнага жыцця. Пасля трох з паловаю вякоў няволі зноў на ўвесь свет, кажа беларускі народ аб тым, што ён жыве i будзе жыць. Вялікі Народны Збор — Усебеларускі з'езд 15-17 снежня 1917 г., дбаючы аб долі Беларусі, зацвердзіў на яе землях рэспубліканскі лад. Выпаўняючы волю з'езду i баронячы дзяржаўнае права народу, Спаўняльны камігпэт Рады з'езду гэтак пастанаўляе аб дзяржаўным устроі Беларусі i аб правах i вольнасці яе грамадзян i народаў: