(1) Komentistoj rimarkas ke, en tiu epoko, oni kutime legis laŭte, por pli bone penetri la signifon, ĉar oni ne uzis interpunkciaĵojn, nek dividojn inter vortoj, kaj oni kutimis legi kune, por mildigi aŭ forigi la nekonvenon je malabundo de kodeksoj. La dialogo de Lucianus el Samosato, Kontraŭ senscia aĉetanto de libroj, enhavas ateston de tiu kutimo en la dua jarcento.
(2) En la verkaĵoj de Galileo abunde aperas la koncepto pri universo kiel libro. La dua parto de la Antologio de Favaro (Galileo Galilei: Pensieri, motti e sentenze, Florenco 1949), titoliĝas Libro de Naturo. Mi citas la jenan alineon: "Filozofio skribiĝas en tiu grandega libro kiu estas senĉese malferma antaŭ niaj okuloj (mi celas, la universon), sed kiun oni ne komprenas se oni ne studas la lingvon kaj ne konas la literojn per kiuj ĝi skribiĝis. La lingvo de tiu libro estas matematiko, kaj literoj estas trianguloj, rondoj, kaj aliaj geometriaj figuroj".
(El Otras inquisiciones, Emecé, Buenos Aires 1960).
Funes, la memoranta
Jorge Luis Borges
Traduko de Manuel Giorgini
Mi lin memoras (mi ne rajtas elparoli tiun sanktan verbon; unu nura homo sur la Tero havis tiun rajton kaj tiu homo mortis), kaj mi memoras la malhelan pasifloron kiun li tenis en la mano, ĝin rigardanta kiel neniu iam ajn vidis tiun floron, nek iam ajn vidos, eĉ se tiu ĝin rigardos de la taga ĝis la nokta krepusko, dum tuta vivo. Mi memoras lian silenteman vizaĝon, indiantrajtan, strange foran malantaŭ cigaredo. Mi memoras (mi kredas) liajn akrajn interplektistajn manojn; ĉe tiuj manoj mi memoras mateservicon, kun la insignoj de la Orienta Bando; mi memoras flavan kurtenon ĉe fenestro de lia domo, kun nedifinita laga pejzaĝo. Mi klare memoras lian voĉon; la naza, sobra, iom lamenta voĉo, de la antikva orillero, sen la italaj hodiaŭaj siblaj konsonantoj. Mi ne vidis lin pli ol tri fojoj; la lastan en 1887... Ŝajnis al mi feliĉa projekto, peti al ĉiuj kiuj lin konis, skribi pri li; mia atesto estos eble la plej mallonga, certe la plej malriĉa, sed ne la plej senpartia de la publikigota libro. Mia mallaŭdinda kondiĉo de argentinano malhelpos min uzi ditirambon - deviga ĝenro en Urugvajo, kiam la temo estas Urugvajano. Beletristo, klerulo, buenos-ajresulo; Funes neniam elparolis tiujn insultajn vortojn, sed mi sufiĉe certas ke mi por li reprezentis tiajn misfortunojn. Pedro Leandro Ipuche skribis ke Funes estis antaŭvenanto de superhomoj «sovaĝa kaj dialekta Zaratustro»; mi ne dubas tion, sed oni ne forgesu ke li ankaŭ estis civitano de Fray Bentos, kun certaj nekuraceblaj limoj.
Mia unua memoro de Funes estas tre neta. Mi lin vidas dum marta aŭ februara vespero en 1884. Mia patro tiun jaron portis min por ferii al Fray Bentos. Mi estis revenanta kun mia kuzo Bernardo Haedo al la bieno San Francisco. Ni revenis kantante, rajdside, kaj tiu ne estis la nura kialo de mia feliĉo. Post sufokiga tago, ega ardezkolora ŝtormo malheligis la ĉielon. La suda vento ĝin urĝigis, jam la arboj frenezis; mi timis (kaj esperis) ke la furioziĝo de la akvo surprizu nin meze de la kamparo. Ni kuris ian konkurson kontraŭ la ŝtormo. Ni eniris strateton kiu sinkis inter du altegaj brikaj trotuaroj. Abrupte malheliĝis; supre mi aŭdis sveltajn paŝojn, preskaŭ sekretajn; mi levis la okulojn kaj vidis knabon kuranta sur la mallarĝa kaj ruiniĝinta trotuaro kvazaŭ sur mallarĝa kaj ruiniĝinta muro. Mi memoras liajn ŝuojn el ŝnuro; mi memoras kontraŭ la jam senfina nubaro, lian cigaredon kaj lian duran vizaĝon. Bernardo alkriis lin: - Kioma horo estas, Ireneo? - Sen konsulti la ĉielon, sen halti, la alia respondis: - Kvar minutoj ĝis la naŭa, knabo Bernardo Juan Francisco. - La voĉo estis akuta, ŝercema.
Mi estas tiom distriĝema, ke ĉi tiu dialogo ne kaptintus mian atenton, se ĝin ne petintus mia kuzo, kiun instigis (mi kredas) ia loka fiero, kaj la deziro montriĝi indiferenta al la triopa adiaŭo de la alia.
Li diris al mi ke la knabo sur la strateto estis iu certa Ireneo Funes, fama pro kelkaj strangaĵoj, kiel tio ke li ne vizitadis iun ajn, kaj ke li sciis la horon, kvazaŭ horloĝo. Li aldonis ke li estis filo de vilaĝa gladistino, Maria Clementina Funes, kaj ke lia patro, laŭ kelkaj, estis brito O'Connor, kuracisto ĉe la instalaĵoj; laŭ aliaj, iu ranĉisto de la distrikto de Salto. Li loĝis kun sia patrino en bieno malantaŭ la vilao de Lauri.
Ni pasigis la somerojn de 1885 kaj 1886 en Montevideo. En 1887 mi revenis al Fray Bentos. Nature, mi petis pri ĉiuj kiujn mi konis, kaj laste pri la «kronometra Funes». Oni respondis ke li fortreniĝis de ĉevalo kaj li senespere paraliziĝis. Mi memoras la strange malfeliĉan impreson kiun ĉi tiu novaĵo donis al mi; kiam mi vidis lin la nuran fojon, ni venis ĉevale el San Francisco kaj li promenis supre; la misfortuno, en la rakonto de mia kuzo Bernardo, havis econ de sonĝo kreita el antaŭaj elementoj. Oni diris al mi ke li ne moviĝis el faldolito, kun okuloj fiksaj al ĝardena figarbo, aŭ al aranea teksaĵo. Je vesperiĝo, li lasis ke oni proksimigu lin al la fenestro. Li tiom arogantemis, ke li ŝajnigis ke la frapo kiu lin trafulmis estis profitiga... Dufoje mi vidis lin malantaŭ la kradfenestro, kiu krude substrekis lian kondiĉon je eterna prizulo; unuafoje senmovan, kun malfermitaj okuloj; duafoje, denove senmovan, absorbitan je kontemplo de odora santonina branĉeto.
Ne sen ia vantemo, mi tiam komencis sisteman studon de la latina lingvo. En mia valizo mi havis la De viris illustribus de Lhomod, la Thesaurus de Quicherat, la komentariojn de Cezaro kaj malparigitan volumon de la Naturalis Historia de Plinius, kiu superis (kaj plu superas) miajn modestajn kapablojn kiel latinisto. En malgranda vilaĝo, ĉion oni ekscias; Ireneo, en lia ĉeborda ranĉo, ne malfrue sciis pri la alveno de tiuj anomaliaj libroj. Li sendis al mi elegantan kaj ceremonian leteron en kiu li memoris nian renkontiĝon, malfeliĉe efemeran, «de la tago sepa de februaro de la jaro okdek kvar», li ekzaltis la brilecajn servojn kiujn don Gregorio Haedo, mia onklo, tiun saman jaron mortinta, «donis al niaj du patrujoj en la glora tago de Ituzaingó» kaj petis al mi pruntedoni al li iun ajn el tiuj volumoj, kune kun vortaro «por la bona kompreno de la origina teksto, ĉar mi ankoraŭ ne konas la latinan». Li promesis ilin redoni bonstate kaj preskaŭ tuj. La skribado estis perfekta, tre longigita; la ortografio estis tia kian Andres Bello deziras: i por y, j por g. Komence, kompreneble, mi timis ŝercon. Miaj kuzoj certigis min ke ne, ke estis kutima afero por Ireneo. Mi ne sciis ĉu la ideo laŭ kiu por lerni la malfacilan latinan sufiĉas, kiel nura ilo, vortaro, venis el neglekto, nescio aŭ stulteco; por lin komplete elrevigi, mi sendis al li la Gradus ad Parnassumde Quicherat kaj la volumon de Plinius.
La 14an de februaro oni telegrafis al mi el Buenos-Ajreso, ke mi tuj revenu, ĉar mia patro fartis «neniel bone». Dio pardonu min; la prestiĝo esti ricevanto de urĝa telegramo, la deziro komuniki al la tuta Fray Bentos la kontraŭdiron inter la negativa formo de la novaĵo kaj la sendiskuteco de la adverbo, la tento dramigi mian suferon ŝajnigante virecan stoikecon, ĉio ĉi, eble forprenis al mi ajnan eblon por doloro. Dum pakado, mi rimarkis ke mankis al mi la Gradus kaj la Naturalis Historia. La Saturno ekveturos la postan tagon, matene; tiun vesperon, post la manĝo, mi ekvojis al la hejmo de Funes.
En la bone zorgita ranĉo la patrino de Funes min ricevis.
Ŝi diris ke Ireneo estis en la funda ĉambro, kaj ke mi ne miru, ke mi trovos lin en mallumo, ĉar li kutimis pasigi mortintajn horojn sen lumigi kandelon. Mi transiris la pavimitan korton, mallarĝan vestiblon; mi atingis la duan korton. Estis pergolo; la mallumo ŝajnis al mi totala. Subite mi aŭdis la altan kaj ŝerceman voĉon de Ireneo. Ĉi tiu voĉo parolis latine; ĉi tiu voĉo (kiu venis el tenebro) artikulaciis per ama amuzo paroladon, aŭ preĝon, aŭ sorĉon. Resonis la latinaj silaboj en la tera korto; mia timo kredis ilin nedeĉifreblaj, senfinaj; poste, dum la longega dialogo tiunokta, mi sciis ke ili konsistigis la unuan alineon de la dudek kvara ĉapitro de la sepa libro de la Naturalis Historia. La temo de tiu ĉapitro estas memoro; la lastaj vortoj estis: ut nihil non iisdem verbis reddetur auditum.