1940, Salto Oriental
Postskribo de 1947. - Mi reproduktis la antaŭan artikolon tiel kiel ĝi aperis en la Antologio de fantasta literaturo, 1940, nur ellasante kelkajn metaforojn de ia burleska resumo kiu nun ŝajnus nekonvena. Tiom da aferoj okazis ekde tiam... Mi limigos min al simpla menciado.
En marto de 1941, en libro de Hinton kiu apartenis al Herbert Ashe, oni trovis mane skribitan leteron de Gunnar Erfjord. La koverto portis la poŝtostampon de Ouro Preto; la letero komplete klarigis la misteron de Tlön. Ĝia teksto konfirmas la hipotezojn de Martínez Estrada. La belega rakonto komenciĝis unu nokton en Lucerno aŭ Londono, komence de la jarcento XVII-a. Bonvola kaj sekreta socio (inter kiuj membroj estis Dalgarno, kaj poste George Berkeley) stariĝis por inventi landon. En la malpreciza komenca programo estis "hermetikaj studoj", filantropio kaj kabalo. Al ĉi tiu unua periodo apartenas la kurioza libro de Andreä. Post kelkaj jaroj da kaŝkunvenoj kaj antaŭtempaj sintezoj, oni komprenis ke tuta generacio ne sufiĉis por organizi landon. Oni decidis ke ĉiu el la majstroj kiuj konsistigis la socion elektu disĉiplon por daŭrigi la verkon. Ĉi tiu hereda aranĝo respektiĝis. Post dujarcenta hiato, la kunfrataro renaskiĝas en Ameriko. En la jaro 1824, en Memphis (Tennessee), unu el la membroj parolas kun la asketa milionulo Ezra Buckley. Ĉi-lasta lin aŭskultas per ia malestimo, kaj priridas la modestecon de la projekto. Li diras ke en Usono estas absurde inventi landon, kaj proponas la inventon de planedo. Al ĉi tiu giganta ideo li aldonas alian, sugestitan de lia nihilismo: ke oni tenu silenton pri la grandega tasko. Tiam ekcirkulis la dudek volumoj de la unua Encyclopaedia Britannica: Buckley sugestas metodan enciklopedion de la iluzia planedo. Li lasos al la planedo ĝiajn orajn vejnojn, ĝiajn navigeblajn riverojn, ĝiajn preriojn sulkitaj de la taŭro kaj de la bizono, ĝiajn nigrulojn, ĝiajn bordelojn kaj ĝiajn dolarojn, sed nur laŭ unu kondiĉo: "La verko ne negocos kun la trompulo Jesuo Kristo". Buckley neas Dion, sed volas pruvi al la neekzistanta Dio ke mortalaj homoj kapablas koncipi mondon.
Buckley mortas venenita en Baton Rouge, en 1825. En 1914 la socio konfidas al siaj kunlaborantoj, kiuj nun nombras tri cent, la lastan volumon de la unua Encyclopaedia de Tlön. La eldonaĵo restas sekreta; ĝiaj kvar dek volumoj (la plej vasta verkaĵo kiun homoj finfaris) devos utili kiel bazo al alia pli ĝisdetala verko, skribita ne pli angle sed en unu el la lingvoj de Tlön. Ĉi tiu revizio de iluzia mondo provizore nomiĝas Orbis Tertius, kaj unu el ĝiaj modestaj demiurgoj estis Herbert Ashe, mi ne scias ĉu kiel agento de Gunnar Erfjord, aŭ kiel membro. La fakto ke li ricevis la "dek unuan volumon" ŝajnas konfirmi la duan hipotezon. Sed la aliaj volumoj? Ekde la jaro 1942, faktoj ekmultobliĝis. Mi memoras per nekutima klareco unu el la unuaj, kaj mi pensas ke tiam mi sentis ion pri ĝia antaŭaverteco. Tio okazis en apartamento de strato Laprida, antaŭ hela kaj alta balkono, kiu malfermiĝis al sunsubiro. Princino de Faucigny Lucinge ricevis el Poitiers sian arĝentan vazaron. De la vasta fono de kestego, stelumita je internaciaj etikedoj, oni elaperigis senmovajn kaj delikatajn objektojn: arĝentaĵaron de Utrecht kaj de Parizo kun dura heraldika faŭno, samovaron. Inter la vazaro - per perceptebla kaj pala tremeto kvazaŭ de dormanta birdo - mistere palpebrumis kompaso. La princino ĝin ne rekonis. La intense lazura nadlo aspiris al la magneta nordo; la metala kesto estis konkava; la literoj de la ciferplato estis el unu el la alfabetoj de Tlön. Ĉi tiu estis la unua entrudiĝo de la fantasta mondo en la realan mondon. De la dua, pro malkvietiga hazardo, mi mem estis atestanto. Ĝi okazis post kelkaj monatoj, en bazaro de brazilano, ĉe Cuchilla Negra. Amorim kaj mi revenis el Sankta Anna. Ŝvelo de rivero Tacuarembó devigis nin provi (kaj toleri) tian rudimentan gastigon. La brazilano pretigis por ni du grincantajn faldolitojn en granda ĉambro plena je ledaĵoj kaj bareloj. Ni enlitiĝis, sed ĝis tagiĝo nin tenis vekaj plendoj de nevidebla najbaro, kiu ŝajnis ebria kaj alternigis nekompreneblajn blasfemojn al eroj de milongas, aŭ, pli bone, al eroj de unu nura milonga. Kiel kompreneble, ni atribuis tian insistan bruon al amikeco de la viro kun lia propra brando... Sed je tagiĝo, ni trovis la viron morta en la koridoro. La akreco de lia voĉo nin trompis; estis simpla knabo. Dum la deliro, el lia zono forfalis kelkaj moneroj kaj brilmetala konuso, samdiametra al boltingo. Infano kiu volis kolekti tiun konuson, ne sukcesis. Viro ĝin levis, sed grandpene. Mi tenis ĝin en la mano dum kelkaj minutoj kaj mi memoras ĝian netolereblan pezon, kiu daŭris eĉ post kiam mi lasis ĝin. Mi ankaŭ memoras la precizan rondon kiun ĝi skulptis sur mia mano. Fenomeno de tiom malgranda kaj samtempe tiom peza objekto lasis malplaĉan impreson, konsternan kaj timoplenan. Kamparano proponis forĵeti ĝin en la tumultan riveron. Amorim ĝin aĉetis kontraŭ malmultaj pesoj. Neniu sciis ion ajn pri la mortinto, krom tio ke li "venis de la limbordo". Ĉi tiuj malgrandaj kaj pezegaj konusoj (faritaj el metalo kiu ne apartenas al ĉi tiu mondo) estas bildigoj de la diaĵo en kelkaj religioj de Tlön.
Ĉi tie mi finas la personan parton de mia rakonto. La cetero jam estas en la memoro (aŭ en la espero, aŭ en la timo) de ĉiu mia leganto. Sufiĉos al mi memorigi la jenajn faktojn, per mallongaj vortoj kiuj riĉiĝos kaj pligrandiĝos en la kuna konkava memoro. En 1944, ĵurnalisto el la gazeto "The American" (el Nashville, Tennessee) malkovris en biblioteko de Memphis la kvardek volumojn de la unua Encyclopaedia de Tlön. Sed oni plu debatas pri la naturo de la malkovro: ĉu ĝi estis hazarda, aŭ ĉu ĝin konsentis la estroj de la plu nebulplena Orbis Tertius. La plej ŝajna hipotezo estas la dua. En la ekzemplero de Memphis, kelkaj nekredeblaj partoj de la "dek unua volumo" (tiuj, ekzemple, pri duobliĝo de la hrönir) estis mildigitaj aŭ forprenitaj; estas akcepteble pensi ke ĉi tiuj korektoj kongruas al celo prezenti mondon ne tro neakordigeblan al la reala mondo. La dissemado de objektoj de Tlön en diversaj landoj povus esti parto de la sama plano...(6). La fakto estas ke la "retrovo" havis senfinan eĥon en internacia gazetaro. Manlibroj, antologioj, resumoj, laŭliteraj versioj, represaĵoj legitimitaj kaj nelegitimitaj de ĉi tiu Opus Majus de homaro inundis kaj plu superŝutas la Teron. Preskaŭ tuj realeco ekcedis pluraspekte. Tio kio certas, estas ke ĝi sopiris cedi. Antaŭ dek jaroj, nur sufiĉis iu ajn simetrio kun ŝajna ordo - dialektika materiismo, antisemitismo, naziismo - por ravigi homojn. Kiel, do, ne submeti sin al Tlön, al vasta kaj detala pruvo de ordigita planedo? Estas senutile respondi ke ankaŭ realeco estas ordigita. Eble estas ordigita, sed laŭ diaj reguloj - mi traduku: nehomaj reguloj - kiujn ni neniam finas malkovri. Tlön estas eble labirinto, sed estas homfarita labirinto, kiu destiniĝas al homa malkovro.
La kontakto al Tlön, la kutimiĝo al ĝi, diserigis ĉi tiun mondon. Ensorĉita de ĝia rigoreco, homaro forgesas ke temas pri ŝakista, ne anĝela rigoreco. Jam en la lernejojn penetris la "praidiomo" (konjekta) de Tlön; kaj instruado de ĝia harmonia historio (plena je kortuŝaj epizodoj) jam forgesigis tiun kiu prezidis mian infanaĝon; jam en la memoroj, fikcia pasinteco okupas la lokon de la alia, pri kiu ni nenion certe sciis... eĉ ne ĉu ĝi estis falsa. Oni reformis numismatikon, farmakologion kaj arkeologion. Mi supozas ke ankaŭ biologio kaj matematiko atendas sian avataron... Disa dinastio da soluloj ŝanĝis la aspekton de la mondo. La laboro plu daŭras. Se niaj antaŭvidoj ne eraras, post cent jaroj iu malkovros la cent volumojn de la dua Encyclopaedia de Tlön.
Tiam malaperos el la planedo la angla kaj la franca kaj la simpla hispana. La mondo estos Tlön. Mi ne zorgas je tio, mi plu revizias, dum la trankvilaj tagoj de la Hotel de Adrogué, malcertan kevedian tradukon (kiun mi ne pripensas presigi) de la Urn Burial, fare de Browne.
(1) Haslam ankaŭ estas aŭtoro de General History of Labyrinths.
(2) Russell (The Analysis of Mind, 1921, p. 159) supozas ke la planedo kreiĝis de malmultaj minutoj, ekipita je homaro kiu "memoras" iluzian pasintecon.
(3) Jarcento, pro la dekduuma sistemo, signifas ĉi tie periodon de 144 jaroj.
(4) Hodiaŭ, unu el la eklezioj de Tlön firme kaj platone asertas ke kelkaj aferoj kiel iu certa doloro, iu certa verda nuanco de flavo, iu certa temperaturo, iu certa sono, konstituigas la nuran veron. Ĉiu homo, dum la vertiĝa koita momento, estas la sama homo. Ĉiu viro kiu ripetas verson de Shakespeare estas William Shakespeare.
(5) Buckley estis libera pensulo, fatalisto kaj defendanto de sklavismo.
(6) Kompreneble plu solvendas la problemo pri la speco de kelkaj el tiuj objektoj.
Tri versioj de Judaso
Jorge Luis Borges
"There seemed a certainty in degradation"
T. E. Lawrence, "Seven Pillars of Wisdom", CII