Fatalna konfrontacja na dwóch frontach, w której obliczu często stawała Rzeczpospolita Polska i która zniszczyła zjednoczoną Rzeszę Niemiecką w latach 1914-15, teraz zagraża Związkowi Radzieckiemu na o wiele szerszą skalę. W gruncie rzeczy geopolityka rzuca bardzo niewiele światła na szczególne zagadnienia historii Polski. Jest ona istotna dla dziejów współczesnej gry sił w Europie Wschodniej. Nie wyjaśnia natomiast kwestii bardziej podstawowych: dlaczego właściwie Polska była słaba, podczas gdy Prusy i Wielkie Księstwo Moskiewskie były silne, i dlaczego to Rosja pożarła Polskę, a nie Polska Rosję. Nie może też wyjaśnić podstawowych cech kultury i ustroju Polski.
Vidal de la Blanche popełnił grzech galicyzmu, kiedy w swoim słynnym Tableau de la France stwierdził, że charakterystyczną cechą Francji jest różnorodność. Cechę tę można bowiem dostrzec w fizjonomii większości krajów, zwłaszcza tych, które są zbudowane z licznych odrębnych prowincji, z których każda ma swoje własne życie i własną przeszłość. Było tak niewątpliwie w przypadku dawnej Polski, której jedność okazała się słabsza od odśrodkowych tendencji jej licznych dzielnic. (Patrz Mapa l).
Rdzenne prowincje, w których przeważało osadnictwo polskie, leżą między rzekami Odrą i Wisłą. Właśnie tutaj w VII i VIII w. osiedlił się jeden z odłamów Słowian Zachodnich i pod nazwą Polan, czyli „ludzi z otwartych pól”, dał początek przodkom narodu znanego dziś jako naród Polaków. Centrum ich kraju, Polski, stanowiła kraina jezior rozciągająca się wokół Gniezna i nazwana później Wielkopolską, dla odróżnienia od Małopolski, która miała poszerzyć ich terytorium od południa.
Główną rzeką Wielkopolski (Polonia Maior) jest Warta, która odprowadza na zachód do Odry wody z ponad tysiąca jezior. Jest to kraina szczerych pól, z rozległymi połaciami łąk w dolinach przedzielonych wielkimi obszarami kołysanych wiatrem lasów. Jej ziemie są urodzajne - zwłaszcza czarnoziemy na wschodnich krańcach. W dawnych czasach nie przysparzało tam trudu ani rolnictwo, ani komunikacja. Poza Gnieznem, głównymi miastami Wielkopolski były: Poznań, założony w X w. jako nadrzeczna forteca, oraz starożytny Kalisz, wymieniany już przez Ptolemeusza.
Mieszkańcy tej krainy cieszą się całkowicie niezasłużoną opinią ludzi zdolnych do wytrwałej pracy, lecz tępych i pozbawionych poczucia humoru.
Małopolska (Polonia Minor), której ośrodkiem jest Kraków, opiera się na południu o podalpejskie pasmo Karpat. Poza wysokimi Tatrami Podhala na południu, ma jeszcze kilka łańcuchów gór i wzniesień: Beskidy na zachodzie, wapienne szczyty Jury Krakowskiej i Gór Świętokrzyskich na północy, Roztocze na wschodzie.
Pomiędzy wzgórzami rozciągają się długie pasma żyznych nizin; wśród nich region Pogórza oraz doliny Wisły i Sanu. Zamieszkujący rejon Tatr górale są spokrewnieni ze Słowakami żyjącymi po drugiej stronie gór, z mieszkającymi niegdyś na Ukrainie Hucułami i Bójkami z Bieszczad oraz rumuńskimi góralami ze wschodu. Tereny górzyste są bogate w złoża minerałów: żelazo, sól, ropę naftową i -jak się ostatnio okazało - uran. Partie nizinne doskonale nadają się do uprawy.
Doliny na południu dostarczają owoców i wina. Miasta - Kraków, Sandomierz, Lublin, Kielce - należą do najstarszych w Polsce. Na wsi - przed nadejściem epoki nowoczesnego przemysłu - korzystne warunki naturalne spowodowały poważne przeludnienie. Podczas długiego okresu rządów austriackich Małopolska stanowiła zachodnią połowę Galicji.
Mazowsze (Mazovia), kraina położona w rejonie środkowej Wisły, było zawsze dzielnicą stosunkowo zacofaną. Kamieniste gleby, osady morenowe i mamy system odwadniania hamowały rozwój rolnictwa, pozostawiając rozległe połacie wrzosowisk i pokrytych zaroślami ugorów. Kraina ta nie ma żadnych wartych odnotowania bogactw naturalnych, a pochodząca z tych ziem zubożała szlachta i chłopi .zawsze pomnażali szeregi emigrantów i kolonistów. Główne miasto - Warszawa - zostało wyniesione do godności stolicy ze względu na wygodę, a nie z powodu jakichś wybitnych osiągnięć. Do 1526 r. Mazowsze nie tworzyło integralnej części Królestwa Polskiego.
Kujawy (Cuiavia), region łączący Mazowsze z Wielkopolską, to płaska kraina zaśmiecona pozostałościami polodowcowymi. Wąskie i kręte jeziora wypełniają zagłębienia w morenach. Niektóre rodzaje gleby, zwane „czarnoziemem bagiennym”, są urodzajne. Najstarsze polskie miasto, Kruszwica, gnieździ się na brzegu Gopła, jednego z największych jezior w kraju. Miasto Bydgoszcz wyrosło wzdłuż kanałów i dróg wiodącego ze wschodu na zachód szlaku handlowego. To serce Polski otacza pierścień dzielnic, których związki z centrum kraju ulegały na przestrzeni dziejów licznym zmianom.
Śląsk (Silesia, Schlesien), położony w dolinie Odry, odznacza się wybitnie niezależnym charakterem. Do początków XX w. jego pradawne więzi z Polską, przecięte w 1339 r., niemal się zatarły przez wcielenie go najpierw do Czech i Austrii, a od r. 1740 - do Prus. Dolny Śląsk, ograniczony od zachodu pasmem Sudetów, jest regionem rolniczym. Górny Śląsk natomiast leży na monotonnym płaskowzgórzu, bogatszym w złoża naturalne niż w krajobrazowe atrakcje. Do r. 1945 Wrocław oraz miasta przemysłowe położone wokół Katowic miały charakter zdecydowanie niemiecki. Natomiast w południowych regionach chłopi, a w późniejszych okresach dziejów proletariat, byli Słowianami i nierzadko uważali się za Ślązaków raczej niż za Polaków.
Pomorze (Pomerania, Pommern) może się poszczycić podobnie słowiańskim rodowodem, chociaż i ono przez większość swych dziejów pozostawało w orbicie niemieckiej. Niemiecka nazwa „Pommern”, choć pochodząca od słowiańskiego „Pomorza”, nie obejmuje dokładnie tego samego obszaru'. Obszar położony dalej na wschód - tereny leżące wokół Gdańska - nazywano różnie: Pommerellen (Małym Pomorzem), Pomorzem Wschodnim albo Prusami Królewskimi czy Prusami Zachodnimi. Bagniste, niegościnne wybrzeże udzielało schronienia niewielkim wspólnotom rybackim. Tereny leżące w głębi lądu, otulone sosnowymi i bukowymi lasami, są miłe dla oka, ale trudno tam żyć i pracować. Główne miasta - Szczecin i Gdańsk - odznaczały się zdecydowanie niemieckim kolorytem do czasu, gdy w r. 1945 zostały ponownie przyłączone do Polski.
Prusy (Borussia, Prussia, Preussen) były dzielnicą najuboższą ze wszystkich. Ta kraina mrocznych lasów i ciemnych jezior na monotonnym wybrzeżu Bałtyku ma warunki niekorzystne w każdym możliwym znaczeniu tego słowa. (Angielska nazwa świerku - spruce - wywodzi się ponoć od polskiego „z Prus”). Część zachodnia, rozłożona wokół delty Wisły, wraz z Warmią (Ermeland), pokrywała się częściowo z terytorium Pomorza i, jako „Prusy Królewskie”, była w okresie od 1466 do 1772 r. przyłączona do Królestwa Polskiego. Część wschodnia, ze stolicą w Królewcu, do r. 1525 pozostawała pod kontrolą Zakonu Krzyżackiego i jako „Prusy Książęce” była polskim lennem do r. 1657. Przez długie okresy na przestrzeni swego istnienia była to kraina odległa, niechciana i nie przynosząca żadnych zysków. Pod rządami Hohenzollernów tworzy obok Brandenburgii część składową państwa zwanego od r. 1700 „Królestwem Prus”. Ludność składała się w przeważającej mierze z niemieckich kolonistów i zgermanizowanych Bałtów. W czasach nowożytnych południowy rejon Mazur (Mazuria) był obszarem łączącym Prusy z polskim od najdawniejszych czasów Mazowszem.