— Але ж вы таксама беларус?
— Таксама.
— А я швед. Выходзіць, я магу забіць любога шведа за тое, што ён таксама швед?
— Можаце.
— А ён мяне?
— І ён вас.
— Чаму тады беларус, якога вы забілі, не забіў вас за тое, што вы таксама беларус? Нават не паспрабаваў забіць?
— Мог паспрабаваць. Я б яму не замінаў.
Я б насамрэч не замінаў. Якая розніца, якім белару сам меней? Але ён не паспрабаваў. Дастаў запальнічку, а не пісталет.
Ад’язджаючы, Ражон схаваў пісталет ў ніжнюю скры ню стала і замкнуў на ключ. Адчыніць шведскі замок шведскім сцізоркам не было праблемай.
Пісталет быў, як цацка.
Я не стаў чакаць Ражна…
З нумару я выходзіў, не ведаючы, што буду рабіць… А з ліфта ўбачыў таго, з пакетам… Яго лёс да мяне прывёў, дык што ж…
Я б яго і без пакета, без трактара на ім распазнаў бы. Па тым, як ён ішоў, азіраўся — і ўсё рухі ягоныя, хоць нібыта ён і ўпэўнены ў сабе, нейкія незавершаныя, незакончаныя, не да канца даведзеныя: рухі напалову. А калі ён прыпыніўся, каб закурыць, дык стаяў хоць і на дзвюх нагах, а ўсё адно быццам на адной, як бацян на балоце. Плечы стуліў, калена ў калена ўціснуў…
І ў замежжы мы такія, і дома. Здавалася б, і прасто ры ж хапае, і сваёй, не нечай, а нам усё здаецца, нібы чу жую займаем.
Ёсць такое ў беларусах, больш ані ў кім такога няма. Паляк вунь ідзе — увесь паляк, рускі — увесь рускі. А бе ларус — напалову беларус, і ва ўсе бакі галавой круціць: хто ж ён яшчэ?
А больш ён ніхто, якая б у ім, руская, польская ці ня мецкая кроў яшчэ ні цякла. Няхай нават у ім і не пало ва, а чвэрць ці меней беларускага — усё адно ён конча ны беларус. Хоць ён борусь, хоць бабыб.
Вера казала: «Вы на зямлі сваёй не гаспадары, бо за так, а не за кроў яна вам дасталася. Суседзі вам яе, як соткі калгаснікам, адмералі. І вы ўсё баіцёся, што калгас скончыцца, і соткі ў вас адбяруць. Таму і прыдумляеце самі для сябе: то вы ад балтаў, то ад рымлянаў… Каб тыя ці балты, ці рымляне пра вас паклапаціліся.
Нашчадкі рымлянаў вы, ага!.. Дык зрабіце нешта да стойнае продкаў! Рымлянам ніхто і нічога не даваў, яны ўсё самі мячамі бралі! А вы?.. Вы што заўгодна прыдумае це, абы нічога не рабіць. Прыдумалі, што ў Беларусі цэнтр Еўропы, дык, Еўропа, дапамагай! Каму?.. Ты не палянуўся, з’ездзі ды паглядзі, хто там і што — у тым цэнтры».
Я не паленаваўся, з’ездзіў ды паглядзеў…
Цэнтраў Еўропы, як і ўсяго астатняга: моваў, гербаў, сцягоў… — у Беларусі, аказалася, два. Адзін на дне возера Шо, а другі ў сярэдзіне трохкутніка ЧэрвеньАсіповічы Клічаў, два кіламетры на паўднёвы захад ад вёскі Чыжахі на Бярэзіне. Паколькі на дне возера хоць у цэнтры Еўропы, хоць на ўскрайку адна вада, я паехаў у Чыжахі. Рака там, як у Еўропе, а ўсё астатняе…
Там дзед сядзеў на беразе ў тых Чыжахах, рыбу вудзіў, я пытаюся: «Дзед, ты ведаеш, дзе сядзіш?..» — і ён мне:
«Дзе хачу, там і сяджу, а ты пайшоў на…»
Я пайшоў не адразу. Стаў распытваць чалавека з са мага цэнтру Еўропы, што ён пра Еўропу думае? І зноў чую: «А пайшла яна на!..» Я тады пра Расею, але і Ра сея пайшла на….
— А Беларусь?
— Якая Беларусь?..
— Як якая?.. Твая… мая…
— Не ведаю, якая твая… Мая во… — ён кіўнуў у бок вёскі. — Астатняя на!..
— На?..
— А куды яшчэ?.. — Чалавек у цэнтры Еўропы плюнуў на чарвяка. — Туды ўсе — адтуль нікога.
Я падумаў: прападаюць не ў Бермудскім трохкутніку. Прападаюць тут, у трохкутніку беларускім. У самым цэн тры Еўропы…
Вера пыталася: «Вам чым ганарыцца перад светам не сорамна?.. Тым, што больш за ўсіх бульбы ясцё? Тым, што ваш сімвал — балотная птушка бацян?..
Ведаеш, чаму ў нас зубры некалі зніклі і мы іх потым з чужых зямель завозілі? Не паляўнічыя іх знішчылі, не… Бацяны вашы іх заклявалі!»
Бацька ў Веры рускі быў, маці — беларуска. Таму ў яе калі зубры — дык нашы, а як бацяны — дык вашы.
Хведар Міхайлавіч Дастаеўскі, не пісьменнік, а той вы кладчык гісторыі, які зацягнуў мяне на Дзяды да Ўсходніх могілкаў, Веры пабойваўся. Асабліва пасля таго, як увар валася яна ў інстытут на лекцыю: «Аж знемагаю, так ца лавацца хачу!..» І пакуль Хведар Міхайлавіч бездапамож на абураўся: «Вы што сабе дазваляеце?..», — Вера пра бегла між сталамі і зубамі ўпілася мне ў губы, да крыві пракусіла… На гістфаку пасля гэта так і называлася: па цалунак Веры.
Хутчэй, здавалася б, на такое Наста здольная, схільная да эфектаў, але ўварвалася на лекцыю, каб пацалавац ца, Вера.
Наста пасля трэцяга курсу перакінулася з гісторыі на журналістыку. Хведар Міхайлавіч ёй параіў гэта зра біць, калі яна надрукавалася ў студэнцкай газеце. «Гэты занятак, — сказаў, — вам больш па фігуры». І дапа мог перавесціся… А вось што прапанаваць Веры, каб па фігуры было, ён не ведаў.