Шкадавалі мы яе ўсёй вёскаю. Глядзелі, як малое дзіця. Хто дроў наколіць, хто малака прынясе. Хто пасядзіць увечары ў хаце… У печы распаліць… Два гады, як мы, паблукаўшы па чужых вуглах, вярнуліся ў родныя хаты. I ёй перадайце, што хата яе ацалела. Дах ёсць, вокны. Што пабіта і разрабавана, разам адновім. Дайце толькі нам адрас, дзе яна жыве і пакутуе, паедзем і забярэм… Прывязём назад. Каб яна не памірала ад нуды… Я вам у ножкі пакланюся… Нявінная душа гаруе ў чужым свеце…
Ёсць яшчэ адна прыкмета… Я забылася… Калі ёй што-небудзь баліць, яна цягне песню… Без слоў… Адзін голас… А размаўляць яна не можа… Як баліць, цягне голасам: а-а-а… Жаліцца…"
Марыя Ваўчок, суседка
Тры маналогі пра даўні страх
Сям'я К-вых. Маці і дачка. I мужчына, што не абазваўся ні словам (даччын муж).
Дачка:
— Я спачатку дзень і ноч плакала. Хацелася ппакаць і гаварыць… Мы з Таджыкістана, з Душанбе… Там — вайна…
Мне пра гэта няможна… Я дзіцятка чакаю, я — цяжарная. Але я вам раскажу… Заходзяць днём у аўтобус з праверкай пашпартоў… Звычайныя людзі, толькі з аўтаматамі… Паглядзяць дакументы і выштурхоўваюць з аўтобуса мужчын… I тут жа, ля дзвярэй… Страляюць… Нават не адводзяць нікуды… Я ніколі б сама не паверыла. А я гэта бачыла… Бачыла, як вывелі двух мужчын, адзін зусім малады, прыгожы, ён ім нешта крычаў. Па-таджыкску, па-руску… Крычаў, што ў яго жонка нядаўна нарадзіла, што трое малых дзяцей дома. А яны толькі смяяліся, таксама маладыя, зусім маладыя. Звычайныя людзі, толькі з аўтаматамі. Ён упаў… Ён ім красоўкі цалаваў… Усе маўчалі, увесь аўтобус. Толькі ад'ехалі: та-та-та… Баялася азірнуцца… (Плача.)
Мне пра гэта нельга… Я дзіцятка чакаю… Але я вам раскажу… Аб адным прашу: не называйце маё прозвішча, а імя — Святлана. У нас там сваякі засталіся… Іх заб'юць… Я раней думала, што ў нас ніколі ўжо вайны не будзе. Вялікая краіна, любімая. Самая моцная! Раней нам гаварылі, у савецкай краіне, што мы бедна жывём, сціпла, бо прайшла вялікая вайна, народ пацярпеў, затое цяпер у нас магутная армія, нас ніхто не зачэпіць. Не пераможа! А мы сталі страляць адзін у аднаго… Цяпер не такая вайна, як раней, як дзед успамінаў, ён да Германіі дайшоў, цяпер сусед страляе ў суседа, хлопчыкі разам у школе вучыліся, і яны забіваюць адзін аднаго, гвалцяць дзяўчатак, з якімі ў школе побач сядзелі. Усе павар'яцелі…
Нашы мужы маўчаць. Мужчыны тут маўчаць. Яны вам нічога не скажуць. Ім крычалі ўслед, што яны, як жанчыны: уцякаюць. Баязліўцы! Радзіму прадаюць. А дзе іх віна? Хіба гэта віна, што не можаш страляць? У мяне муж — таджык, яму трзба было ісці на вайну і забіваць. А ён: "Паедзем-паедзем. Я не хачу на вайну. Мне не патрэбен аўтамат". Там ягоная зямля, а ён паехаў, бо не хоча забіваць другога таджыка, такога, як і ён сам. Але яму тут самотна, там родныя браты ваююць, аднаго ўжо забілі. Там ягоная маці жыве. Сёстры. Ехалі мы сюды ў душанбінскім цягніку, вокны павыбіваны, халадэча, вагоны не грэюць, страляць не стралялі, але па дарозе ў вокны каменне шпурлялі, шыбы разбівалі: "Рускія, прэч адсюль! Акупанты! Хопіць нас рабаваць!" А ён жа таджык, і ён усё гэта чуў. I дзеці нашы чулі. Дзяўчынка ў нас вучылася ў першым класе, яна была закаханая ў хлопчыка. Таджыка. Прыходзіць са школы: "Мама, а хто я — таджычка ці руская?" Ёй не растлумачыць…
Мне пра гэта няможна… Але я вам раскажу… У іх памірскія таджыкі ваююць з кулябскімі таджыкамі. Яны — усе таджыкі, у іх адзін Каран, адна вера, але кулябцы забіваюць памірцаў, а памірцы забіваюць кулябцаў. Спачатку яны на плошчы збіраліся, крычалі, маліліся. Я хацела зразумець, я таксама туды пайшла. Спытала ў старых: "Супраць каго вы выступаеце?" Яны адказалі: "Супраць парламента. Нам сказалі, што гэта вельмі благі чалавек — Парламент". Пасля плошча апусцела і сталі страляць. Неяк адразу стала іншая краіна, незнаёмая. Усход! А датуль нам здавалася, што жывем на сваёй зямлі. Па савецкіх законах. Там столькі рускіх магіл засталося, а на іх няма каму плакаць… Жывёлу пасвяць на рускіх могілках… Коз… Рускія старыя на сметніках бадзяюцца, падбіраюць.
Працавала ў раддоме, медсястрой. Начное дзяжурства. Жанчына раджае цяжка, крычыць… Прыбягае санітарка… У нестэрыльных пальчатках, у нестэрыльным халаце… Што здарылася? Што!! Каб у такім выглядзе ў радзільную залу?! "Дзяўчаткі, бандыты!" А яны ў чорных масках, са зброяй. I адразу да нас: "Дай наркотыкі! Дай спірт!" — "Няма наркотыкаў, няма спірту!" Урача да сцяны — давай! I тут жанчына, што раджала, з палёгкаю закрычала. Радасна. I дзіцятка заплакала, яно толькі-толькі з'явілася… Я над ім схілілася, я нават не запомніла — хто гэта нарадзіўся: хлопчык ці дзяўчынка? У яго яшчэ ні імя, анічога. I гэтыя бандыты да нас: хто яна — кулябка ці памірка? Не хлопчык ці дзяўчынка, а кулябка ці памірка? Мы — маўчым… А гэтыя равуць: "Хто яна?!" Мы — маўчым. Тады. яны хапаюць гэтае дзіцятка, яно, можа, мінут пяць-дзесяць усяго і пабыло на гэтым свеце, і выкідваюць у акно… Я медсястра, я неаднойчы бачыла, як паміраюць дзеці… А тут… Мне гэта няможна ўспамінаць… (Плача.) Як жыць? Як пасля гэтага раджаць? (Плача.)