Прыйшлі да нас госці. Нашы добрыя суседзі. Маладыя. Адзін настаўнік, другі — калгасны механік з жонкай. Выпілі. Закусілі. I пачаліся песні. Не змаўляючыся, заспявалі рэвалюцыйныя песні. Песні пра вайну. "Утро красит нежным светом стены древнего Кремля", — маю любімую. I атрымаўся харошы вечар. Такі, як раней.
Напісала пра гэта сыну. Ён у нас вучыцца ў сталіцы. Студэнт. Атрымліваю адказ: "Мама, я ўявіў сабе гэтую карціну… Вар'яцкую… Чарнобыльская зямля… Наша хата… Блішчыць навагодняя ёлка… А людзі за сталом спяваюць рэвалюцыйныя і ваенныя песні… Як быццам няма ў іх ззаду ні Гулага, ні Чарнобыля…"
Мне стала страшна не за сябе. За сына. Яму няма куды вярнуцца…"
Раздзел трэці. Захапленне журбою
Маналог пра тое, чаго мы не ведалі: смерць можа быць такой прыгожаю
"У першыя дні галоўным было пытанне, хто вінаваты? Пасля, калі мы больш уведалі, пачалі думаць, што рабіць? Як уратавацца? Цяпер, змірыўшыся з думкаю, што гэта не на год і не на два, а на шмат пакаленняў, пачалі ў думках вяртацца назад, перагортваць староначку за староначкай…
Гэта здарылася ноччу, з пятніцы на суботу… раніцою ніхто ні пра што не здагадваўся. Выправіла ў школу сына, муж пайшоў у цырульню. Гатую абед. Муж неўзабаве вярнуўся…Са словамі: "На атамнай нейкі пажар. Загад: не выключаць радыё". Я забылася сказаць, што мы жылі ў Прыпяці, побач з рэактарам. Датэгуль перад вачыма — ярка-малінавае зарыва. Рэактар неяк знутры свяціўся. Гэта быў не звычайны пажар, а нейкае свячэнне. Прыгожа. Нічога падобнага я ў кіно не бачыла. Увечары людзі высыпалі на балконы, у каго не было — ішлі да сяброў, знаёмых. У нас дзевяты паверх, выдатная бачнасць. Выносілі дзяцей, падымалі на руках: "Паглядзі! Запомні!" I гэта людзі, якія на рэактары працавалі… Інжынеры, рабочыя… Настаўнікі фізікі… Стаялі ў чорным пыле… Размаўлялі… Дыхалі… Любаваліся… Сёй-той за дзесяткі кіламетраў прыязджаў на машынах, веласіпедах, каб паглядзець. Мы не ведалі, што смерць можа быць такой прыгожай. Але я не сказала б, што ў яе адсутнічаў пах. Не вясновы і не асенні пах, а штосьці зусім іншае, і не пах зямлі…
Пяршыла ў горле, у вачах — слёзы самі па сабе. Я не спала ўсю ноч і чула, як тупалі наверсе суседзі, таксама без сну. Нешта яны там перацягвалі, стукалі, можа быць, рэчы пакавалі. Глушыла галаўны боль цытрамонам. Раніцою, як развіднела, агледзелася вакол, гэта я не зараз прыдумала, не пасля, а тады адчула: штосьці не так, штосьці змянілася. Назусім. У восем раніцы па вуліцах ужо хадзілі вайскоўцы ў супрацьгазах. Калі мы ўбачылі на вуліцах горада салдат і вайсковую тэхніку, мы не спалохаліся, а наадварот супакоіліся: калі армія прыйшла на дапамогу, усё будзе нармальна. У нашу свядомасць яшчэ не ўкладвалася, што мірны атам можа забіваць… Што чалавек бяссільны перад законамі фізікі…
Па радыё ўвесь дзень аб'яўлялі, каб рыхтаваліся да эвакуацыі: павязуць на тры дні. Памыюць, правераць. Дзецям сказалі абавязкова ўзяць з сабой падручнікі. Муж усё-такі паклаў у партфель дакументы і нашы вясельныя фатаграфіі. А я адзінае, што прыхапіла, гэта газавую хусцінку на выпадак кепскага надвор'я…
З першых дзён адчулі, што мы — чарнобыльцы, цяпер ужо асобны народ. Аўтобус, у якім нас везлі, спыніўся нанач у нейкай вёсцы. Людзі спалі на падлозе ў школе, у клубе, няма дзе прыткнуцца. I адна жанчына запрасіла да сябе: "Ідземце, я пасцялю на ложку. Шкада вашага хлопчыка". А другая, што стаяла побач, адцягвала яе ад нас: "Ты здурнела! Яны — заразныя". Калі мы перасяліліся ўжо ў Магілёў, і сын пайшоў у школу, у першы ж дзень ён прыбег дадому з плачам… Яго пасадзілі разам з дзяўчынкай, а тая не хоча, бо ён радыяцыйны, быццам бы калі з ім сядзець, дык можна памерці. Сын вучыўся ў чацвёртым класе, і так атрымалася, што ён адзін, чарнобыльскі, быў у гэтым класе. Яны ўсе яго баяліся, называлі "светлячком"… Я спалохалася, што ў яго гэтак хутка скончылася дзяцінства… Мы выязджалі з Прыпяці, а насустрач нам ішлі вайсковыя калоны… Бронетэхніка… Тут стала страшна. Але мяне не пакідала дзіўнае адчуванне, што ўсё гэта адбываецца не са мною, з іншымі. Сама плакала, шукала харч, начлег, абдымала, супакойвала сына, а ўсярэдзіне — нават не думка, заўсёднае адчуванне: я — глядач. Толькі ў Кіеве нам выдалі першыя грошы, а купіць на іх нічога няможна: сотні тысяч людзей паднялі з месца, усё скуплена, з'едзена. У многіх — інфаркты, інсульты, проста там — на вакзалах, у аўтобусах. Мяне ўратавала мая мама. За сваё доўгае жыццё яна не раз пазбаўлялася хаты, нажытай маёмасці. Першы раз яе рэпрэсавалі ў трыццатыя гады, забралі ўсё: карову, каня, хату. Другі раз — пажар, толькі мяне выхапіла з агню. "Трэба перажыць, — суцяшала. — Мы ж жывыя".