Учора еду ў тралейбусе. Сцэнка: хлопчык не ўступіў месца старому. Той яго павучае:
— Будзеш стары, табе таксама не ўступяць.
— А я ніколі старым не буду, — адказвае хлопчык.
— Чаму?
— Мы ўсе неўзабаве памром.
Вакол гаворкі пра смерць. Дзеці думаюць пра смерць. Але ж гэта тое, над чым у канцы жыцця задумваюцца, а не ў пачатку.
Я бачу свет у сцэнках… Вуліца для мяне — тэатр, дом — тэатр. Ніколі не запамінаю падзею цалкам. А ў дэталях, жэстах…
Усё пераблыталася ў маёй памяці, перамяшалася. Ці то з кіно, з газет… Ці то я гэта дзесьці бачыла, чула, падгледзела?
Бачу: брыдзе па ўтравелай вясковай вуліцы звар'яцелая ліса.
Ціхая, ласкавая. Як дзіця… Лашчыцца да здзічэлых катоў, курэй…
Ціха. I раптам сярод гэтай цішыні дзіўная чалавечая гаворка: "Гоша харошы. Гоша харошы". Гайдаецца на старой яблыні саржавелая клетка з адчыненымі дзверцамі. Хатні папугай сам з сабою размаўляе.
Навошта я гэта збіраю, назапашваю? Я ніколі не пастаўлю спектакль пра Чарнобыль, як не паставіла ніводнага спектакля пра вайну. У мяне ніколі не будзе на сцэне мёртвага чалавека. Нават мёртвага вожыка ці птушкі. У лесе падышла да сасны, нешта белае… Думала: грыбы, а гэта мёртвыя вераб'і грудкамі ўверх. Там, у зоне… Я не разумею — смерць. Я перад ёю спыняюся, каб не звар'яцець. Вайну трэба паказваць гэтак страшна, каб чалавека званітавала. Каб ён захварэў… Гэта не відовішча…
У тыя першыя дні… Яшчэ не было паказана ніводнага здымка, а я сабе ўжо ўяўляла: абрынутыя перакрыцці, разбураныя сцены, дым, бітае шкло. Кудысьці вывозяць прыціхлых дзяцей. Чароды машын. Дарослыя плачуць, а дзеці не. Яшчэ ніводнай фатаграфіі не надрукавалі… Напэўна, калі распытаць людзей, іншага вобраза апакаліпсісу ў нас няма: выбух, пажар, трупы, паніка. Як тое, што я памятаю з дзяцінства… (Замаўкае.) Але пра гэта пасля… Асобна… Здарылася нешта іншае… Гэта іншы страх… Яго не чуваць, не відаць, ні паху, ні колеру, а фізічна і псіхічна мы мяняемся. Мяняецца формула крыві, мяняецца генетычны код, мяняецца ландшафт… I што б мы ні думалі,ні рабілі… Вось я раніцою ўстаю, п'ю гарбату… Іду на рэпетыцыю… Да студэнтаў… А гэта нада мною вісіць. Як знак. Як пытанне. Мне няма з чым гэта параўнаць. З дзяцінства я памятаю штосьці зусім непадобнае…
Я бачыла ўсяго толькі адзін добры фільм пра вайну. Забыла назву. Фільм пра нямога салдата. Ён маўчаў увесь фільм. Вёз цяжарную немку, цяжарную ад рускага салдата. I нарадзілася дзіця, яно нарадзілася ў дарозе, на калёсах. Ён яго падняў на руках і трымае, і дзіця пісае на ягоны аўтамат… Мужчына смяецца… Гэта ў яго як мова, гэты ягоны смех. Ён глядзіць на дзіця, на свой аўтамат і смяецца… Канец фільма.
У фільме няма рускіх, няма немцаў. Ёсць пачвара — вайна. Але цяпер, пасля Чарнобыля, усё змянілася. I гэта таксама. Змяніўся свет, ён цяпер не выдае вечным, якім быў яшчэ нядаўна. Зямля стала маленькая. Мы пазбавіліся несмяротнасці, — вось што з намі здарылася. А па тэлевізары я бачу, як штодня забіваюць. Страляюць. Сёння страляюць людзі без несмяротнасці… Адзін чалавек забівае другога чалавека… Пасля Чарнобыля…
Штосьці вельмі цьмяна, як бы здалёк… Мне было тры гады, калі нас з мамай вывезлі ў Германію… У канцлагер… Я памятаю ўсё — прыгожае… Можа, зрок мой гэтак уладкаваны. Высокая гара… Ішоў ці то дождж, ці то снег. Велізарным чорным паўкругам стаялі людзі, ува ўсіх нумары. Нумары на чаравіках… Гэтак выразна, ярка-белай фарбай на чаравіках… На спінах… Усюды нумары, нумары… Калючы дрот. На вышцы стаіць чалавек у касцы, бегаюць сабакі, брэшуць гучна-гучна. I ніякага страху. Два немцы, адзін вялікі, тоўсты ў чорным, а другі маленькі — у карычневым касцюме. Той, які ў чорным, паказвае кудысьці рукою… З цёмнага паўкруга выходзіць чорны цень і ператвараецца ў чалавека. Немец у чорным пачынае яго біць…
Памятаю высокага прыгожага італьянца… Ён увесь час спяваў…
У мяне былі эцюды пра вайну. Я спрабавала. Нічога не атрымалася. Я ніколі не пастаўлю спектакль пра вайну. Ён у мяне не атрымаецца.
У чарнобыльскую зону мы павезлі вясёлы спектакль "Дай вады, калодзеж". Казку. Прыехалі ў райцэнтр Хоцімск. Там ёсць сіроцкі дом, для дзяцей-сірот. Іх нікуды не вывезлі.
Антракт. Яны не пляскаюць. Не ўстаюць. Маўчаць. Другое аддзяленне. Скончыўся спектакль. Зноў не пляскаюць. Не ўстаюць. Маўчаць.
Мае студэнты ў слёзы. Сабраліся за кулісамі: што з імі? Потым мы зразумелі: яны верылі ва ўсё, што адбывалася на сцэне. Там увесь спектакль чакаюць цуду. Звычайныя дзеці, хатнія дзеці, разумелі, што гэта — тэатр. А гэтыя чакалі цуду…