— Але дзе яны — партызаны, дзе? — Аляксееў голас нібы насталіўся — ажно звінеў.— Ты ж не гаворыш!
— Цяпер скажу. Цяпер не маю права не сказаць.— Кіўнуўшы галавой у знак пацвярджэння сваіх слоў, Уладзімір устаў.— Рыхтуй каго трэба.
На дварэ, пачулася Аляксею, Якімаў загаворваў з яго маці. Перамовіўся некалькімі словамі і ляпнуў весніцамі. «Што ён сказаў ёй? — Аляксей гатоў быў кінуцца на двор і спытаць пра гэта ў маці.— Ну не пра тое ж, безумоўна, што я іду ў партызаны». Праз мінуту яна затупала ў задняй хаце, зашоргала цяжкім чыгуном у печы, відаць, даставала цёплую ваду, каб забаўтаць якога пойла карове. «Трэба зараз жа сказаць ёй. Пайду скажу». I тут Аляксей зразумеў тое падспуднае пачуццё, якое ў гэтыя мінуты навалілася на яго пагрозліва-цяжка і балюча. «А як жа яны? Што будзе з імі?»
Як лёгка сказаць: ісці ў партызаны! Калі не ведаць, што хавалася за гэтымі двума звычайнымі словамі, дык быццам усё было проста: сабраўся і пайшоў. Але каб жа так! Гітлераўцы жорстка распраўляліся з партызанскімі сем’ямі. Каго расстрэльвалі, каго вывозілі ў Германію на катаржныя работы. Вунь яны, у школе атабарыліся. А ў яго, Аляксея,— маці, старая бабуля, тры сястры і хворы брат... У іншых жа таксама — і маці, і браты, і сёстры... Дык што, можа, не ў партызаны ісці, а з пакаяннем, з паклонам да чужынцаў?.. Біць іх, паганцаў, біць!..
Трывожныя, пакутлівыя Аляксеевы думкі хадзілі па крузе: што, што зрабіць, каб уратаваць сям’ю?.. Прыдумвай жа... Не прыдумаеш?.. Ён горка ўхмыльнуўся: а змалку ж ты кемлівы быў — памятаеш?..
У першыя гады, як стварыўся калгас, на іх двары змяшчалася брыгада, у стайні стаялі коні. Аляксею дужа хацелася пасвіць іх. Ён слёзна пачаў прасіць конюха: «Дзядзечка Мірон, дазволь, я таксама буду пастухом. Ты ўначы, а я ўдзень. Добра? Ну кіўні, дзядзечка, галавой». Конюх кіўнуў. Толькі не згодна — адмоўна. «Ну як ты на каня сядзеш, каб гнаць табун? — сказаў і развёў рукамі.~ Хай тут, на двары, я цябе падсажу, а ў полі?» Што мог адказаць яму на гэта Аляксей? «Як?.. Як?..» Закусіў ніжнюю губу, стаяў. 3 хлява выйшаў даўганогі вараны конь, якога ён упадабаў больш за іншых і часам частаваў то бульбінай, то хлебнай скарынкай. Конь стаў церціся холкай аб драбіны. «А вось як, глядзі, дзядзечка!» Аляксей выхапіў з кішэні акрайчык хлеба, падбег да варанога і не працягнуў хлеб, як раней, на далоні, а кінуў пад мордай на зямлю. Конь пацягнуўся храпай да ласунку, Аляксей спрытна ўзлёг жыватом яму на шыю, а ў наступны момант, калі вараны ўзняў галаву, быў у яго на спіне.
Неспадзяваны прыпамінак іранічна-горка збянтэжыў Аляксея: ну і параўнаў!.. Ён пасядзеу яшчэ колькі мінут у няўцешным роздуме. Рэзкім рухам ускінуў на галаву шапку, надзеў куфайку і рушыў з хаты. Пайшой да дзядзькі, Аляксандра Несцеравіча.
У ПАМЯЦЬ АБ ПАРТЫЗАНСКАЙ БАБУЛІ
Сонца хутка цяжэла, знікала сярод вязкіх бэзавых хмар. Аляксандр Несцеравіч паглядзеў у акно, працягваў:
— Ага, трэба гэта абставіць так, што вы не ў партызаны пайшлі, а вас кудысьці забраў нехта сілай.— Грузны, прыгорблены пад цяжарам гадоў, ён выпрастаўся і стаў — такі сурова-засяроджаны — быццам цвердакаменны.— Можа, нават і тыя «лясныя бандыты» на расправу, бо яны апасаліся, каб бургамістраў сын, які наважыўся запісацца ў паліцыю, не пацягнуў туды і сваю хеўру.
Бургамістраў сын — гэта Сяргей Васільеў. Бацька яго служыў бургамістрам Пірэвіцкай воласці. Сяргей сапраўды па агульнай задуме падпольшчыкаў пачаў распускаць чуткі, што Яшка Трахімаў бярэ яго сваім намеснікам. «Я з маім ростам, сілай і розумам,— казаў,— хутка даслужуся да афіцэрскага чыну».
— А бургамістру напішыце запіску, што было б і яму, гнуснаму гітлераўскаму паслугачу, каб не схаваўся, тое, што яго сабаку-сыну.— Аляксандр Несцеравіч зноў паглядзеў на бэзавыя хмары. — Запіска — на ўсякі выпадак, для гітлераўцаў: наце во, пачытайце.
Мінула два дні.
На досвітку людзі, якія жылі бліжэй да вясковай плошчы, жахнуліся ад прарэзлівага вісклівага галашэння Пусёўкі. Збегліся да яе: што здарылася? Старая жанчына лямантавала і скрозь кляла на чым свет стаіць бандытаў, якія ўночы нібыта тут вось, на плошчы, білі хлопцаў смяртэльным боем. Яна б, можа, і не пабачыла гэтага, каб не Тузік. Прачнулася ад яго брэху і жахлівага выцця, зірнула ў акно і ледзь не абамлела. Хлопцаў — хто на нагах яшчэ трымаўся, а хто ўжо доле курчыўся — таўклі прыкладамі вінтовак, выспяткамі. Яна выскачыла, пачула: «Усіх вас, гітлераўскіх падсаблякаў, парашым, усіх!»