У той год зіма выдалася лютая — марозная і завейная. Людзі радаваліся: вось так вам, прыблуды, папамерзніце, пакалейце на нашых «жыццёвых прасторах», якіх вам дужа захацелася!.. Паспытайце падарунка рускага Дзеда Мароза!.. У змаркочанай, застуджанай моцнымі халадамі вёсцы зіма прайшла без асаблівых здарэнняў. А на пачатку лета адбылася падзея, якая надзвычай узрушыла вяскоўцаў. Для Аляксея, Мішы і Юркі, што былі «віноўнікамі» той падзеі, яна не была нечаканай выпадковасцю, хаця і адбылася нечакана. Хлопцы ішлі да яе па ўсёй логіцы свайго жыцця.
Каля хаты дзядзькі Аляксандра пад тым кустом бэзу гітлераўцы пахавалі свайго забітага ваяку і на магіле паставілі бярозавы крыж. Высокі белы крыж здалёка быў відаць.
Яны, Аляксей, яго сябры Міша Васількоў і Юрка Халькевіч, сустрэліся на вуліцы выпадкова. Аляксей выйшаў з весніц, наважваўся пайсці да цёткі Таццяны. Калоў дровы, сякера абшахнулася і — па назе яму, дык ён накіраваўся да цёткі, каб травой прыклала. Міша і Юрка ехалі з лесу, везлі дровы. Прыпыніліся, перакінуліся словамі. Хлопцы ўжо збіраліся ад'язджаць, як Юрка спытаў:
— Куды ты там так углядаешся?
Аляксей пазіраў уздоўж вуліцы. Яна была напружана-ціхая і бязлюдная. Толькі ў хляве цёткі Таццяны, цераз вуліцу, чагосьці не ў час кукарэкнуў адурнелы певень. Конь у аглоблях, які стаяў, апусціўшы галаву, быццам журачыся, як яму дацягнуць воз, страпянуў вушамі.
— Куды ўглядаюся? Ды от любуюся,— гучна, з іроніяй сказаў Аляксей. Зрабіў паўзу і ціха, але жорстка з глыбіні выдыхнуў:
— Прыгожы крыж, ды яму чагось не хапае.
— А і сапраўды — калі прыгледзецца,— неяк няпэўна, быццам узважваючы якуюсьці здагадку, прамовіў Юрка.
На гэтым яны рассталіся.
«А і сапраўды, што мне ўвесь час рупіць? Чаго не хапае?» — думаў Аляксей, кавыляючы да цёткі Таццяны.
У тую ноч яму дрэнна спалася. Апоўначы прачнуўся і не мог заснуць. Ляжаў у пасцелі, калі ранічкай узрушаная цётка Таццяна ўскочыла ў хату. Яна так бразнула дзвярамі, што Аляксей ажно здрыгануўся.
— Ноччу ў вёсцы былі партызаны!
Памятаў Аляксей, некалі баба Алёна, калі гарэла хата пасярод іхняй вуліцы, такім голасам крыкнула: «Пажар!»
Маці ўпраўлялася каля печы. Паставіла вілкі, якія трымала, да нагі, як вінтоўку, сама аж выпрасталася.
— Адкуль ты ведаеш? — спытала ўстрывожана. — Цішэй гавары.
— Што — цішэй! Ужо ўся вёска ведае. На крыж немцу павесілі дошку, на якой дзёгцем напісалі, што прыблудам — смерць.
Аляксей адразу здагадаўся, якія гэта былі партызаны. Вопрамеццю кінуўся з ложка, апрануўся і, наколькі дазваляла яго параненая нага, майнуў да Мішы. Той, раздзеты да пояса, мыўся на дварэ. Аляксей ляпнуў яго далоняй па мокрым плячы:
— Ваша работа?
Міша не стаў перапытваць, што за работа, кіўнуў галавою.
— Наша.— I адразу чамусьці дадаў: — Ты ж сказаў, што нечага не хапае фашысту. Мы як надумаліся, да цябе хацелі пайсці, але ўспомнілі, што ты нагу пасек.
Аляксею стала дзіўна: чаму ён так — «ты ж скаааў...» Спытаў у яго пра гэта.
Міша паціснуў плячамі.
— Бо так жа было, сказаў жа.
«Можа, таму, што я быў сакратаром камсамольскай арганізацыі?» — падумалася Аляксею. Яму хацелася знайсці нейкае тлумачэнне гэтым словам сябра, якія чамусьці і азадачылі, і неяк дзіўна, прытоена ўзрадавалі яго.
3 Мішам яны дамовіліся, што ён пакліча Юрку, а таксама яшчэ аднаго іхняга дружбака — Сяргея Васільева, і ўвечары збяруцца разам.
Дзень той здоўжыўся Аляксею. Быў ён ясны, чысты. Пасля ранішняга дажджу прыпарвала і было хораша — памыта, зелена. Хаця ў Аляксея і балела нага, але ён з Верай пайшоў на пожню ў Альхоўшчыне. Трэба ж было накасіць карове сена. Касіў ён па-мужчынску размашыста, укладваючы духмяную траву ў роўныя пакосы, браў чыста. Сэрца калацілася ў грудзях, рукі млелі ад стомы, але ён не збаўляў ходу, бо Вера наступала яму на пяткі.
Дакасілі дзялянку, збіраліся ісці дадому. Аляксей сказаў сястры:
— Давай адпачнём крыху, усё цела ные.
Лёг на спіну, раскінуў ушыркі рукі і глядзеў у яснае неба. У светлым блакіце ледзь дасягальная зроку лунала якаясьці птушка. «Высоко в небе сияло солнце, а горы зноем дышали в небо, и бились волны внизу о камень...» Чаму раптам прыгадаліся гэтыя словы з «Песні пра Сокала» Горкага? Можа, таму, што дзіўна падалося: птушка з высокага неба зараз каменем рынецца да зямлі, да гэтай сонечнай пожні і агалосіць яе сваім нейкім адчайна-прызыўным клічам, які да пары да часу стаіўся ў сярэбраным горле?.. Ён усё назіраў, назіраў за ёю. I чакаў, прагнуў таго клічу.