Заўвагі
1 JeanJacques Rousseau. The Social Contract. Пераклад Maurice Cranston (Harmondsworth: Penguin Books, 1968), Bk. II, Chap. I, 69.
2 Ibid., Bk. II, Chap. Ш, 7273; Bk. II, Chap. II, 70n; Bk. II, Chap. VII, 86; Bk. Ill, Chap. XV, 141; Bk. Ill, Chap. I, 103.
3 Ibid., Bk. II, Chap. IV, 76; Bk. II, Chap. Ill, 72.
4 Ibid., Bk. II, Chap. VII, 84; Bk. Ill, Chap. XI, 135.
5 JeanJacques Rousseau. A Discourse on Political Economy. Гл. у: «The Social Contract and Discourses». Пераклад G. D. H. Cole (New York: E. P. Dutton & Co., 1950), 297298.
6 Rousseau. Social Contract. Bk. II, Chap. IV, 75; Bk. II, Chap. VI, 81.
7 Ibid., Bk. Ill, Chap. XV, 141, 142, 141.
8 Ibid., Bk. II, Chap. IV, 75.
9 Ibid., Bk. Ill, Chap. XV, 142.
10 Ibid., Bk. II, Chap. VI, 81; Bk. II, Chap. IV, 76; Bk. II, Chap. VI, 82; Bk. II, Chap. IV, 75.
11 Ibid., Bk. II, Chap. IV, 77.
12 Rousseau. Political Economy. 320. У «Грамадскім пагадненні» Русо выказвае пэўныя сумненні адносна падаткаабкладання і аддае перавагу «ўсеагульнаму воінскаму абавязку». Bk. Ill, Chap. XV, 140.
13 Rousseau. Political Economy. 328.
14 Rousseau. Social Contract. Bk. Ill, Chap. I, 101.
15 Ibid., Bk. Ill, Chap. XVI, 144; Bk. II, Chap. I, 70; Bk. I, Chap. VII, 62; Bk. Ill, Chap. XI, 135; Bk. II, Chap. XII, 99.
16 Ibid., Bk. Ill, Chap. XVIII, 148.
17 Rousseau. Confessions. Bk. I, 46.
18 Rousseau. Social Contract. Bk. II, Chap. II, 70.
19 Ibid., Bk. I, Chap. V, 59.
20 Ibid., Bk. II, Chap. VI, 83; Bk. Ill, Chap. XIII, 137; Bk. Ill, Chap. XVIII, 147.
21 Гл. аналіз Русо чацвёртага тыпу закона ў «Social Contract», Bk. II, Chap. XII i Bk. IV, Chap. VIII. Патрэба ў прапагандэе і ўважлівым маніторынгу грамадскай думкі таксама разглядаецца ў «Politics and the Arts: Letter to D'Alembert on the Theatre», пераклад Allan Bloom (Ithaca: Cornell University Press, 1968), a таксама ў «The Government of Poland», пераклад Willmoore Kendall (New York: BobbsMerrill Co., 1972).
22 Rousseau. Social Contract. Bk. I, Chap. VII, 64.
23 Ibid., Bk. II, Chap. Ill, 73.
24 Ernst Cassirer. The Question of JeanJacques Rousseau (Bloomington: Indiana University Press, 1963), 109.
25 JeanJacques Rousseau. Emile. Пераклад Barbara Foxley (London: Everyman's Library, 1969), Bk. IV, 196.
26 JeanJacques Rousseau. Correspondence Generate. XVII, 23. Пераклад у Cassirer, «The Question of JeanJacques Rousseau», 127.
27 Rousseau. Social Contract. Bk. I, Chap. VIII, 62; Bk. II, Chap. 1,70.
28 Rousseau. Emile. Bk. IV, 197n.
29 JeanJacques Rousseau. The Reveries of a Solitary. Пераклад John Gould Fletcher (New York: Lennox Hill, 1971), Bk. VI, 124.
30 Rousseau. Emile. Bk. IV, 255.
31 Aristotle. The Nicomachean Ethics. Пераклад David Ross (London: Oxford University Press, 1954), 32 (1104b).
32 Rousseau. Reveries. Bk. V, 112.
33 Rousseau. Socio/ Contract. Bk. IV, Chap. VIII, 181.
34 Ibid., Bk. II, Chap. VII, 84.
35 Rousseau. Political Economy. 307.
36 Rousseau. Social Contract. Bk. II, Chap. Ill, 73.
37 Гл. Robert Nisbet. Community and Power (New York: Oxford University Press, 1962).
38 Edmund Burke. Reflections on the Revolution in France CLondon: Everyman's Library, 1964), 193.
39 Rousseau. Social Contract. Bk. II, Chap. IV, 74.
40 Ibid., Bk. IV, Chap. VIII, 182, 187.
41 Lester G. Crocker. Rousseau's Social Contract: An Imperative Essay CCleveland: Press of Case Western Reserve University, 1968), 11.
42 Rousseau. Social Contract. Bk. IV, Chap. II, 151.
43 Rousseau. Political Economy. 302.
44 Ibid., 290.
45 Rousseau. Social Contract. Bk. II, Chap. IX, 92. Гл. таксама Chaps. IXX, passim.
46 Rousseau. Political Economy. 301.
47 Rousseau. Social Contract. Bk. I, Chap. VI, 5960.
48 Гл., напрыклад: Rousseau. Social Contract. Bk. I, Chap. VI; Bk. III, Chap. IX, 130; Bk. IV, Chap. I, 149; Bk. IV, Chap. VI, 171; Bk. IV, Chap. VIII, passim.
49 Rousseau. Emile. Bk. IV, 432433. Cf. Rousseau, Social Contract, Bk. II, Chap. X, 93 i Bk. HI, Chap. IX, 130.
50 Rousseau. Social Contract. Bk. H, Chap. XI, 96.
Я не ставіў сабе за мэту адмовіць канцэпцыі агульнай волі Русо ў наяўнасці рысаў, якія далучаюць яе да рэальнага, трансцэдэнтнага маральнага стандарту, аб якім большасць людзей мае пэўнае ўяўленне. Я толькі імкнуўся паказаць, што сутнасць гэтай канцэпцыі вынікае з утапічна-рамантычнай натуры Русо. Сапраўдны этычны элемент у яго думцы (бо ёсць і такі) падпарадкаваны яго памылковай, суб'ектыўнай філасофіі ў цэлым і сапсаваны ёю. У той ці іншай ступені суб'ектыўнасць прысутнічае ва ўсіх інтэлектуальных выкладках, але, нават прадстаўленая пад соўсам аб'ектыўнага філасофскага аналізу, думка Русо насычана суб'ектыўнасцю, каб паслужыць звяном паміж філасофіяй маралі і дэмакратычнай тэорыяй.
Ніяк не атрымліваецца адагнаць падазрэнне, што агульная воля ў значнай ступені з'яўляецца праекцыяй нязменнай веры Русо ў вярхоўную дабрадзейнасць яго сэрца на ўсіх людзей. Волю вярхоўнай улады Русо разглядае ў святле ўласнай спантаннасці, якая, як ён лічыць, ёсць вынік боскага натхнення. На працягу жыцця Русо толькі больш і больш пераконваўся ва ўласнай маральнай чысціні, а таксама ў заганах і крывадушнасці ўсіх астатніх. Ен успрымаў сябе заўсёды скіраваным на дабро, прычым здзяйсненню ім высакародных мэтаў перашкаджалі толькі разнастайныя абмежаванні звонку. «Маральны інстынкт ніколі не здраджваў мне»,— пісаў Русо. Напрыканцы свайго жыцця ён казаў, што вяртае свайму Аўтару «мноства добрых, але няздзейсненых намераў»1. Нядзіўна, што Русо хацеў бы быць сведкам вызвалення ў палітычным грамадстве калектыўнага аналага сваёй спантаннай дабрадзейнасці, якая, на яго думку, засталася ў яго ўласным жыцці незапатрабаванай. Ен шчыра прызнае, што ахвотна замяніў бы недасканалы свет вакол сябе творамі ўласнага ўяўлення, якія імпануюць яму значна больш. Лепш за ўсё яго мары і эмоцыі праецыруюцца на прыроду, дзе няма патрэбы супрацьстаяць разбэшчанасці і крывадушнасці грамадства. Яго абагаўленне прыроды небеспадстаўна можна разглядаць як абагаўленне ўласных пачуццяў. У адным вельмі выразным па сваёй шчырасці месцы Русо пытаецца, якая сіла заўсёды вяртае яго да «неадушаўлёных прадметаў» у прыродзе. «Якая тайна заўсёды вабіць мяне ў ваша асяроддзе? Яна не ў вас, мёртвыя рэчы, якія нічога не адчуваюць; яе і не можа быць у вас. Гэта маё ўласнае сэрца імкнецца ўсё параўнаць з сабой»2. Гэта і ёсць стрыжань канцэпцыі агульнай волі, якую Русо надзяляе ўяўнай маральнасцю ўласных і ў значнай ступені суб'ектыўных і гістарычна прадузятых перавагаў у дачыненні да арганізацыі і мэты дзяржавы. Ен лічыць, што мае поўнае ўяўленне аб сапраўднай прыродзе чалавека і што ў сэрцы кожнага чалавека жыве імкненне да тых самых палітычных установак, што і ў яго.