Ды і ў нас, ў часы нягоды —
Пры панах ды пры царах —
Сілы гінулі народа,
Не было да шчасця ходу,
Талентам закрыт быў шлях...
Раскажу я вам паданне,
Што калісь мне баіў дзед,
Хай вам будзе павучаннем,
Каб пры ўсіх выпрабаваннях
Матчын помнілі завет.
Вось такія былі справы:
...Шмат гадоў таму назад
Усім краем гэтым правіў,
Час свой у забавах бавіў
Жорсткі самадур-магнат.
Ўсе лугі наўкол, палеткі,
Забалацці і лясы,
Ўвесь абшар вялізны гэткі,
Ўся краса і скарб наш рэдкі
Ў тыя даўнія часы
Ўсё належала магнату,
Ўсё да рук сваіх прыбраў
Крывасмок, павук пузаты,
Не было наўкола хаты,
Селянін дзе б не стагнаў...
****
I ні песень, і ні смеху
Не было тады чутно,
Бо людям не да уцехі,
Бо бяда паўзла пад стрэхі,
Гора горкае адно...
Дый магнат з мужычай мовы
Кпіў і ёю пагарджаў;
Праз паслугачоў суровых
Прысякаў жывое слова,
Думаць нават не даваў.
Ты працуй, нібы жывёла,
I ні гуку, не мычы...
Ці здаровы ты, ці кволы,
Ці апрануты, ці голы —
Лепей, браце, ты маўчы.
Бо магнат як узлуецца,
Нацкуе двуногіх псоў —
Скура аж шматамі рвецца,
Як бізун той узаўецца,
Аж цурком ліецца кроў...
Круглы год мужык гне спіну:
Ў спёку, ў слоту, у мароз,
А заробіць ён з асміну
I не зерня, а мякіны —
Заліваецца ад слёз...
Пухнуць з галадухі дзеці,
Пухне жонка, пухне сам...
Каб не згінуць, не памерці,
Жабраваць ідзе па свеце,
Шле праклён ліхім панам.
...Ды ўсіх горш жыла-гібела
Часам тым адна ўдава.
Мужыка яна не мела,
Да таго ж сама хварэла,
Чэзла, бы ў мароз трава...
****
I у полі, і у хаце,
I па дровы ў лес — адна...
Копь тут можа падарвацца
Ад такой натужнай працы,
А не толькі што яна...
I ёй так гаротна стала,
Так да сэрца дапякло,
Што яна ўжо не ўтрывала
І сабе наканавала
Лішанька-ліхое зло.
Лейцы узяла старыя
I у лсс пайшла, з вачэй,
Ў нетры цёмныя, глухія
I пятлю кладзе на шыю —
Смерць жыцця, відаць, мілей...
Ды ў аношні момант самы
Хтосьці абламаў сучок,
I з дупла тут, з дрэва прама,
Дзед з вялізнымі вусамі
Да кабеты раптам — скок!
Што ты робіш, га, дурпіца?
Што паганіш мой ты дом!
Калі хочаш удавіцца,
Дык, прашу цябе, ўдавіца,
Ў іншы лес ідзі ладком...
Ды адумайся ты лепей,
Не капай сабе ты дол...
Вунь на роднай тваёй глебе,
Вунь у родным тваім небе —
Ўсе красуе навакол!
З перануду ўдава тая
Павалілася, маўчыць,
Потым галаву ўзнімае,
Вусача ўжо аглядае,
Ў роспачы затым крычыць:
Скуль узяўся, суцяшальнік?
Чаго нос усунуў свой!
Па вусах — дык ты начальнік,
А па носе — ты пахабнік...
Што мне гутарыць з табой!
Адыдзіся у старонку,
Бач, красу яшчэ зпайшоў...
Ці зваліўся ты з сасонкі,
Ці ты трызніш, бач, спрасонку,
Ці наогул — нездароў?
Ўсё вакол тут, дзед, не паша:
Лес і поле — ўвесь абшар,
Хаты, хлеўчукі і пашы,
Сённяшні дзень і ўчарашні
Захапіў магнат-вядзьмар...
Смокча кроў ён, цягпе жылы
Абдзірае да касцей...
I жыццё ужо не міла,
I цярпець няма ўжо сілы...
Адыдзі убок хутчэй!
Стой! Ты з гора звар' яцела
Лепей дзічку на вось з'еш,
Каб ты болей не хварэла,
Каб сынка сабе займела —
З сынам ты не прападзеш!
Будзе дужы ён, прыгожы..
I яшчэ я дам дуду —
Як зайграе — ўсё ён зможа:
Ліха, гора пераможа,
I напасці, і бяду!
А калі народ пакіне —
Дудка страціць сілу чар
I дудар навек загіне,
Трапіць ён у павуцінне,
Што спляце яму вядзьмар...