— Сказаў я за сваё жыццё многа высокіх і правільных слоў. Можа, ад таго я цяпер і бездапаможны, што жыў ідэалістам.
— Ды не, Ігар, не. Не прыніжай сябе. Які ты ідэаліст? Ты жыў змагаром. І цяпер... Як ты з'ездзіў?
— За білетам лезці з пасведчаннем я пабаяўся таму, што перад гэтым мне такі стварылі стрэсавую сітуацыю. У абкоме. Вучань мой. Такі прыемны з выгляду. Ветлівы. Ружовенькі. І слухаў уважліва. Нарэшце, думаю, знайшоўся чалавек, які разумее... І раптам ён кажа: «А хіба не ўсё роўна яму цяпер, адновяць яго ў партыі ці не адновяць». Аляксея Іванавіча! Як ударыла! Кроў у патыліцу. І я спалохаўся, Аксюта, я спалохаўся. Гэта ганебна: у такі момант думаць пра сябе.
Аксана Паўлаўна спынілася, паставіла партфель на зямлю.
— Адпачні.
Яна ўявіла, што перажыў муж, і спалохалася за тую сітуацыю, якая шчасліва мінула.
— Ганебна знаеш што? Што я не здолеў нават абурыцца. Не, я сказаў яму: мне не ўсё роўна... нам, сябрам яго, вучням... і сям'і яго. І да яго такі дайшло. Ён павёў мяне да старшыні парткамісіі. Новы. Немалады. Можа, і вайны захапіў. Зацікавіўся, здаецца, па-сапраўднаму. Здзівіўся і абурыўся: дваццаць гадоў як чалавек рэабілітаваны, а ў партыі не аднаўляюць. Чаму? Сапраўды, чаму? Ніхто не ўзяў на сябе адказнасці. Во ў чым наша няшчасце. Павёў мяне старшыня да першага. Во дзе я яшчэ раз паверыў у партызанскае наша брацтва. Іван Яўцеевіч сам партызаніў. Адвёў я з ім душу. Весяльчак. Гумарыст. Расказваў, як яго Фёдараў... той, славуты... хацеў расстраляць. Прадстаўніка ЦК камсамола...
Ігар Арцёмавіч асекся: мімаволі падвёў да трагедыі Шабовіча. Спахапіўся.
— Пайшлі. Прагаладаўся я. Чым будзеш карміць?
Аксана Паўлаўна падняла цяжкі партфель.
— Твой ласунак. Каша грачнёвая.
— Няўжо з салам?
— З салам.
— Дзе ты крупы дастаеш? Я забыўся, калі бачыў грэчку на прылаўках.
— А я хабар бяру ад аднаго хворага толькі грэчкай, больш нічым,— засмяялася доктарка.— Ад старшыні райспажыўсаюза. Павел Іванавіч, грэчка будзе — гарантую сто гадоў жыцця. І што з Аляксеем Іванавічам?
— Выносяць на наступнае бюро. Памёр Ман камуністам — і будзе жыць камуністам. Хораша сказаў сакратар. Камуністамі мы паміралі і ў блакадным лесе, і на фронце, і ў Варкуце... Камуністамі павінны застацца...
У двары дома, драўлянага, угледжанага, іх сустрэла шасцігадовая ўнучка Стася. Хітрая лісічка. Кінулася на шыю.
— Дзядзюлечка прыехаў!
Выдумка дзядзькі Стася. Навучыў некалі свайго сына называць дзеда не дзядуля, а Дзядзюля; камандзір брыгады Цімох Дзядзюля ў тыя гады быў частым госцем у іх доме. І Дзядзюля пасля смяяўся: «Быў адзін Дзядзюля, сталі два. А ты кажаш — радзее наша брыгада».
Малая атрымала новую ляльку і машыну, пабегла хваліцца падарункамі.
— Даканаеце вы мяне цацкамі. Усюды цацкі: у доме, у двары, на градах. Нашэсце нейкае.
— Няхай цешацца дзеці, у нас з табой не было.
— Пацехі ім на адну гадзіну, а пасля валяецца...
За абедам Ігар Арцёмавіч сказаў:
— Ксюта, паедзем у выходны на магілу Стася, даўно не былі.
Колькі разоў за іх доўгае сумеснае жыццё сказаў ён гэтыя словы, і кожны раз яны расчульвалі Аксану гэтак жа, як і тады, калі сказаў іх упершыню яшчэ ў партызанах, пасля блакады. «Аксана, з'ездзім на магілу Стася». Яна тады ледзьве не задыхнулася пад абвалам пачуццяў, вельмі складаных. Яны не былі яшчэ мужам і жонкай. Ман не адпусціў іх адных, даў для суправаджэння дзесятак лепшых коннікаў.
Памаўчаўшы, Аксана Паўлаўна паклала сваю руку на мужаву:
— Дзякую табе, Ігарок.
— Ну, што ты,— збянтэжыўся ён, так бянтэжыўся кожны раз.
Прыбраўшы са стала, сказала з гаспадарчай буднічнасцю:
— Ты адпачні, а я прапалю цыбулю. Дружная вясна ў гэтым годзе.
Ігар Арцёмавіч сеў на канапу, па-дзіцячаму падкурчыўшы босыя ногі, уключыў «Спідолу» і пад ціхую музыку непрыкметна заснуў.
Прачнуўся ад адчування, што на яго нехта глядзіць, чужы. Расплюшчыў вочы і ўбачыў перад сабой лысага чалавека з маршчыністым тварам, але дзябёлага яшчэ ў паставе.
Заходзіла сонца. Біла ў вокны. І лысіна ў незнаёмага была ненатуральна ружовая.
Нейкі нядобры халадок штурхнуў у сэрца. Але ён папракнуў сябе:
«Што гэта ты, людзей пачаў баяцца?»
Спусціў ногі, пашукаў тапкі на падлозе, не адразу намацаў іх.
— Здароў, камісар,— фамільярна гукнуў незнаёмы.
— Добры дзень... вечар... але, ужо вечар, я заснуў...
— Пастарэў і ты. Не пазнаеш?
— Не пазнаю.
— Золатаў. Помніш?