— Сынка праважаеце?
Гэта быў як-ніяк саслужывец — бацюшка, ліцэйскі настаўнік. Прыйшлося адказваць.
— Лячыцца паехаў?
— Так, лячыцца,— сказаў і адчуў, што сорам і крыўда пякучым комам слёз збіраюцца ў горле. Але што яму скажаш? Хіба ён, свяшчэннік, зразумее, што сын паехаў і не на вайну, і не на курорт, а туды, дзе ніцыя вербы, ціхія люстраныя рэкі, жоўты пясочак на беразе, на якім ледзь вільготныя сляды... туды, дзе віецца гадзюка — калючы дрот, цела зямлі парэзана акопамі і траншэямі... дзе цяжка і страшна здаровым, а не такім, як яго сын. Не, не зразумее ён гэтага, і не трэба аб гэтым гаварыць.
Поезд набаўляе скорасці. Пэўны час Максім глядзіць у акно, але томяцца вочы, і ён пачынае пазіраць на пасажыраў. Вось дама ў чорным адзенні, чорная вуаль[21] апушчана на твар. А па ім хто-небудзь надзене жалобную вуаль? Вось шыракаплечы, шырокабароды, шыракатвары чалавек гадоў пяцідзесяці. Ад яго пахне віном. Твар чырвоны, задаволены, надта здаровы. Мусіць, бычынае сэрца і такія ж бычыныя нервы. Гэтаму вайна на руку. Далей — чыноўнік, пенснэ, форменная тужурка, нізкім вожыкам падрэзаныя валасы і дагледжаныя бачкі. Бязлікая асоба, для карыкатур у «Сатырыкон»[22]. Далей — сям’я з трох чалавек, дробныя землеўласнікі або заможныя мяшчане. Яны — маленькі кругленькі муж, вежападобная жонка ў капелюшы, што нагадвае індыйскую пагаду, і дачка, маленькая дзяўчынка гадоў васьмі з чысценькім прыгожым тварыкам, не падобным ні на матчын, ні на бацькоўскі. Нягледзячы на тое, што поезд ідзе якую-небудзь гадзіну, ужо расклалі пакуначкі, торбачкі, скрыначкі са смажаным, вараным, печаным і вячэраюць, ці не, падвячоркваюць. Ва ўсіх вельмі добрыя зубы і надта добры апетыт.
— ...а салдацікі дзякуюць яго благароддзе,— чуецца з канца вагона павольнае апавяданне пра тое, як нейкая важная персона наведала шпіталь. У голасе — слодыч, замілаванне, голас дрыжыць слязой.
І — ноч. І не можа Багдановіч заснуць. Нічога не баліць, нават лёгка дыхаць, і думак асабліва цяжкіх ці складаных няма, і вагон пагойдвае досыць рытмічна, а спаць не можа. Што замінае, што непакоіць?
— ...генерал не бярэ тую страву, якую яму на талерцы паднеслі, а ўзяў лыжку і ў бачок палез самаўласна, у бачок, разумееце? — цячэ замілаваны галасок, павольна, разважліва.
Я хлеба ў багатых прасіў і маліў —
Яны ж мне каменні давалі...
раптам праносяцца ў думках радкі старога верша, і пасля іх грукат вагонных колаў на рэйкавых стыках робіцца больш выразны, больш настойлівы. Не, яму не заснуць, гэта ясна. Калі б ён курыў, ён бы выйшаў у тамбур, а так ісці няма чаго. Але ўслед за гэтай думкай другая прымушае яго ўзняцца, накінуць на плечы шынель і выйсці з вагона. Соннае мармытанне і храп засталіся за дзвярыма. Цячэнне паветра ад шпаркага руху поезда было, як вецер. І ізноў у памяці ўзнік вобраз Паўла Курнатоўскага, цемра, дробны дождж, хатка на беразе ракі і вецер. Аб чым тады ішла гутарка? Аб тым, што вайна — а яна тады толькі пачалася — канчаткова аголіць усе супярэчнасці капіталістычнага грамадства, што цяжар яе ляжа на плечы пралетарыяў і незаможнага сялянства, што на вогнішчы яе будуць грэць рукі прамыслоўцы, банкіры, купцы. Вецер быў надта рэзкі. Ён спрабаваў павярнуць да яго твар, але лёгкім не хапіла паветра, закашляўся, і кашаль суняць удалося толькі дома, праз гадзіны дзве.
І тыя каменні між імі і мной
Сцяною вялізнаю ўсталі.
Безумоўна, гэты цыкл вершаў «З песень беларускага мужыка» — лепшае, што ім напісана. У новай кніжцы ён збярэ іх у адно, і яны, з’яднаныя адзінай выпакутаванай думкай, загучаць з новай сілай... Ён, калі думае аб іх, не адчувае сябе «эмігрантам», ён нібы бачыць сваю радзіму, дыхае яе паветрам, падстаўляе твар сонцу яе...
Поезд спыняецца. Нейкая станцыя. Праваднік павісае з ліхтаром на падножцы. Пасажыраў няма. Толькі станцыйны ліхтар у цемры. Вельмі самотны ліхтар. Б’юць у звон. Поезд ідзе далей. Праваднік асвятляе Багдановічаў твар ліхтаром.
— У вас няма папяросы? — пытаецца Багдановіч.
Праваднік дастае папяросы і дае яму закурыць ад свечкі.
— На фронт?
— Так, на фронт.— Ён зацягваецца дымам таннае папяросы, і ад непрызвычаенасці пачынае туманіць галаву. Вострае, непрыемнае і разам з тым салодкае адчуванне. Праваднік ідзе ў вагон, а ён прытуляецца лбом да шкла дзвярэй. Іскры ад цягніка, далёкія агні, зоркі. Яшчэ нядаўна ён бы мог з гэтага мільгання кавалкаў свету плесці дзівосныя вобразы, рытмы, адліваць іх у санеты, рандо. Яшчэ нядаўна ён бы мог з гэтага руху пасмаў дыму, хмараў, цемры, агнявых водбліскаў ляпіць дзівосныя прывіды — дэманаў, лесуноў, русалак. Але цяпер... цяпер ён ужо больш не можа гэтага. Чаму? Ці сталасць прычына гэтаму? Ці страцілася хараство ўсіх гэтых вобразаў, якія ўвабраў ён і з твораў антычных геніяў, і з мудрасці народнай творчасці?
Я хлеба ў багатых прасіў і маліў —
Яны ж мне каменні давалі...
І гэтае каменне стала сцяной паміж сытымі і мужыком, усё вышэй і вышэй гэтая сцяна. І што будзе, калі яна заваліцца, каго пахавае пад сабой? Адсюль — яшчэ адзін крок, яшчэ адно слова. «Чуеш гул? Гэта сумны, маркотны лясун пачынае няголасна граць...» Чуеш гул? Гэта рвуцца нямецкія снарады над беларускай зямлёй, гэта стогне зямля пад ботам заваявальніка, гэта галосіць маці, ломячы рукі над папялішчамі, над магілай сваіх дзяцей...
Багдановіч уздрыгнуў. І рэчаіснасць адразу бярэ яго ў бязлітасныя абдымкі, прымушае ісці ў вагон, і начное паветра б’е яму ў нос сумессю перагару, поту, адэкалону і ваксы. Ён прабіраецца да свайго месца і выпростваецца на лаўцы. Спаць.
— Канешне, у наш час сорак тысяч — гэта вельмі маленькая сума, гэта не капітал,— прачынаючыся, чуе Багдановіч голас чыноўніка.— Але яшчэ нядаўна за такі фальварак плацілі пятнаццаць, ну, самае большае, дваццаць тысяч. Потым — фронт, лінія фронту вельмі блізка.
Яму адказвае шыракаплечы шырокабароды пасажыр, вылушчваючы лыжачкай рэшткі з яечнае шкарлупкі. Прычмоквае, заядае булачкай, намазанай маслам. Жуюць, прычмокваюць, глытаюць, аблізваюцца, смокчуць усе ў вагоне.
— Апошняе не можа служыць, васпан, перашкодай. Нашы генералы стрымалі натоўп, лінія фронту ўжо некалькі месяцаў стаіць на адным месцы... а калі і зварухнецца, дык у іхні бок... Можаце быць упэўнены.
— Так, гэта так,— твар чыноўніка кіслы, і па ім нельга разабраць, ці кажа ён шчыра, ці не,— але ўсведамленне таго, што недзе побач вайна... Потым гэтыя ўцекачы, дэзерціры, палонныя... Не, мы перадумалі. Мы вырашылі паехаць на дачу...
Дама ў чорным адзенні раптам дастае чорную мярэжкавую хусцінку, прыкладае яе да вачэй, не падымаючы вуалі, і плечы ў дамы пачынаюць уздрыгваць. Багдановіч сядзіць насупраць яе, ён разумее, што трэба падаць шклянку вады, але зрабіць гэтага не можа. Дзіўная скаванасць ва ўсіх членах, дзіўная безуважнасць да гора гэтай жанчыны.