Войтава хата прасторная. Цяпер яна робіць нават уражанне пустаты, нягледзячы на тое, што дабра ў ёй нямала. Бракуе жывых людзей. Не відно гаспадыні, а без жанчыны хатняя пустата набывае характар нейкай журботы. Не відаць жвавых, рухлівых дзіцячых постацей, не чутно іх шчэбету. Ціха ў войтавай хаце, і гэта цішыня аддае маўклівасцю магілы. А можа, гэта толькі так здаецца з непрывычкі. Дзед Купрыян ляжыць на палатках каля печы. Гэта яго старэчы прыпынак. Стыне старая кроў, ёй трэба цеплыня. Дзед Купрыян і войтава хата, хата яго сына, — дзве ўжо слаба звязаныя паміж сабою катэгорыі: дзедаў круг звужваецца, і хата астанецца як бы ў старане ад яго. Іх узаемныя інтарэсы канчаюцца. Сам войт шнуруе па хаце, думае. Выгляд у яго пануры. Тое ж уражанне раз'яднання робіць і войт, толькі гэта раз'яднанне іншага парадку. Войтава дарога і накіраванасць пераважнай большасці сялянства, у тым ліку і Аўгіні, ляжыць у розных роўніцах. Гэтага не ведае войт, але гэта ён адчувае, адчувае сваю ізаляванасць і сваю асуджанасць. Ад таго ён, можа, і пануры такі.
Ён трохі развясельваецца, калі дзверы ў хату расчыніліся, а парог пераступілі Бірка і Бруй.
— Ну, як здароў, Васіль?
Бірка, а потым і Бруй ціснуць войту руку.
Гэта "Ну, як здароў, Васіль?" гучыць сёння не так, як гучыць яно звычайна: цяпер яно выклікае цэлы комплекс з'яў апошняга часу і ў першую чаргу той вечар, калі вяр'нуўся з "паходу" Саўка.
Спачатку гутарка не клеілася, і толькі пасля таго, як Бруй паставіў на стол пляшку, бяседа ажывілася.
— I ўсё ж, скажыце вы, дзе падзеўся Саўка?
Бірку не меней за войта і Бруя цікавіць гэта пытанне. Бруй маўчыць: яны з Біркам ужо думалі аб гэтым. Цікава, як глядзіць на гэта Васіль.
— Ліха яго ведае, — ускідае плячамі войт.
— А ці не думаеце вы, што ён прымазаўся да паўстанцаў? — пытае ўсё той жа Бірка.
— Ад Саўкі можна ўсяго спадзявацца, — заўважае разважлівы Бруй, — дзе яму болей дадуць, туды ён і пойдзе.
— Шкада толькі, што аб гэтым не падумалі раней, — тонам дакору адзываецца войт і дадае: — Тут, ведаеце, вось што цікава: чаму ён не хацеў казаць, што быў у іх, бачыўся з імі і ведае, дзе яны? А прызнаўся толькі тады, калі яму добра хвост ушчамілі і запыталіся па-сапраўднаму.
— Дык гэта зразумела чаму, — сказаў Бруй, — раз ён пайшоў ужо з імі заадно, дык і не хацеў выказваць іх. А можа, і збаяўся іх.
Апошняе меркаванне, што Саўка спалохаўся паўстанцаў, змусіла войта задумацца.
— Гэта магло быць, — згадзіўся ён, — але справа паказвае іншае. Як жа магло здарыцца, што дванаццаць чалавек, трынаццаты Саўка паехалі туды і ніхто назад не вярнуўся? Значыцца, знянацку іх там не захапілі; значыцца, яны спадзяваліся, што прыедуць іх браць, і падрыхтаваліся добра, і было іх там нямала… вось гэта вы як растлумачыце?
Бруй і Бірка маўчаць.
— Ліха яго ведае, як яно было там, — разводзіць рукамі Бруй.
— У тым-та і ўся бяда, што справа гэта цёмная. Дапусцім, — разважае далей войт, — Саўка выдаў нашы сакрэты. ПІто тады заставалася ім рабіць? Калі ў іх сілы не было, яны проста перайшлі б у другое месца, а раз сіла ў іх была, то яны тады сказалі б Саўку: "Ідзі раскажы ім, гэта значыць нам, дзе мы. Яны перакажуць куды трэба, і нас прыйдуць лавіць, а ты, Саўка, сам вядзі іх сюды". Вось што яны сказалі б яму. I Саўку не было б тады сэнсу маўчаць. А Саўка, нябось, нічога не казаў.
Відаць, войт шмат памазоліў мазгі, думаючы пра ўсю гэту страшную і няясную гісторыю. А гэта няяснасць душыла яго, прыгнятала, як прыгнятала яна Бірку і Бруя.
— Ты думаеш, што Саўка не выдаў ім нашу змову? — пытае войта Бірка.
— Трудна сказаць тут што-небудзь пэўнае. Але сама справа паказвае, што ён не гаварыў пра гэта.
Войтаў адказ заспакойвае Бірку, яму робіцца трохі лягчэй.
Але слова бярэ разважлівы Бруй.
— Ты, Васіль, у гэтай справе разабраўся лепей за нас, і сказаць што супраць нельга. Саўка, напэўна, не казаў, што яго падаслалі мы. Але з Саўкам нешта здарылася, яго штось моцна ўзрушыла. Памятаеце, які ён быў тады? Ён не падобен быў да Саўкі, і такім ён ніколі не быў.
Бруй перавёў дух і сказаў, панізіўшы і сцішыўшы голас:
— Для мяне цяпер ясна адно: не Саўка, а хтось іншы перадаў Талашу і пра Саўку, і пра нас.
Гэтыя словы зрабілі ўражанне перуна, стрэліўшага ў комін войтавай хаты. Бірка задрыжаў, а войт пацямнеў яшчэ болей. Войт успомніў Аўгіню: успомніў той адвячорак, калі яна выходзіла з Талашовай хаты. Відаць, нездарма назваў Бруй яго імя. А перад Біркавымі вачыма таксама прамільгнуў вобраз Аўгіні, з паразліваю яснасцю прыпомніўся той вечар, калі ён увайшоў у гэту самую хату, застаўшы Аўгіню пры печы, і сказаў ёй: "Холадна, Аўгінька. Ці не можна пагрэцца каля цябе?" I яшчэ другія свае словы прыпомніў цяпер Бірка: "Ваяваць я не пайду, мы за сябе ваяку паставім".