Наколькі тут у мяне ўсё па-ўкраінску — не магу сказаць, перапісваю, як было калісьці выпісана аднекуль. I сапраўды калісьці, бо ў верасні 1940 года, перад адпраўкай ca шталага на поўначы ў шталаг на поўдні «Вяліканямеччыны».
А пра шчасце выпадковасцей, пра шляхі i сустрэчы з агульным у сапраўдным слове, можа, сказана трохі ў падтэксце?
* * *
Разоў колькі, гледзячы на паліцы кніжнай шафы, думалася, што мініяцюру «Сувенір» мне можна было б у пераліку мілых дробязей i дапоўніць. Сказаць пра драўлянага Швейка, у маршы, з доўгай абвіслай люлькай, прывезенага з Прагі Караткевічам; пра чарачку, вытачаную з аленяга рога i прысланую з Рагачова Валодзевым дзядзькам па маме, байдуномпаляўнічым ды ўжо зусім нямоглым Ігарам Васільевічам Грынкевічам; пра маленькую саву з горнага крышталю, падараваную Вашакам Жыдліцкім да майго 70-годдзя; пра два збаночкі з чорнай гліны, у розны час прывезеныя Васілём Сёмухам з яго роднай Пружаншчыны; нават пра неяк памалечы прыемную шэрую качку, якую я, як беларуска-канадскі «прэзідэнт», атрымаў ад кагосьці з адтулешніх гасцей...
Заглянуў у «Сувенір», i ясна стала, што туды ўсё пералічанае не кладзецца, бо напамінкі гэтыя не з падарожжаў — яны да мяне трапілі іншым спосабам.
* * *
Слухаючы выступленне таго ці іншага з нашых высокіх i найвышэйшых начальнікаў, не раз думал ася:
Ім нібыта здаецца — усё тое, што зроблена i робіцца (развал, інфляцыя) —не яны зрабілі i робяць, а само па сабе зрабілася, робіцца далей... Яны толькі канстатуюць гэта, паведамляюць пра яго, як пра нейкую верхнюю волю, вышэйшую яшчэ i за ix.
* * *
У пачатку 1960-га ў дакладзе на пісьменніцкім пленуме я шчыра хваліў Панчанку, пачаўшы з выдатнага верша «Белыя яблыні». А потым Бярозкін трохі крывіўся, што я «перабраў», i сказаў ён такое, што вось i прыгадалася над старонкамі «Высокага берага»:
«У Пімена зашмат бывае газетнай філасофіі».
У Беларусі было найвялікшых трое:
I я быў удараны недарэчнай трагедыяй смерці Пятра Міронавіча, у якога таксама ж было i людскае, але каб ажно так параўноўваць!..
I пра другое думалася, чытаючы:
Гэта ж таксама — у Панчанкі — дзённік старога, нямоглага чалавека, толькі што рыфмаваны ды сямтам залішне «публіцыстычны». Аднак ніхто не скажа яму, паэту, што гэта трэба пакінуць «на усмотрение потомков», як часамі гаворыцца, а то i пішацца пра мае запісы.
* * *
Салжаніцын, «Зэки как нация». Пра той жахлівы свет.
I патыхнула раптам з далёкай вясны саракавога года маёто Афрыкай, убачанай, адчутай толькі так — вялікім, экзатычным светам палонных мараканцаў у гітлераўскім «шталагу». Свет — з ix шынельнацюрбаннай вопраткай, з тлумным бадзяннем па ўбітым лагерным жвіры, стамлёным ляжаннем у спёку проста абы-дзе, але з настаўленым каўняром французскага шыняля, з ix кавэнчаннем каля кухні, з гнюсным пахам-смуродам яды не надта далека ад кухні i дзярма з адкрытых «лятрынаў».
Палез у слоўнік: «Latrine — отхожее место, выгребная яма». Як быццам я i прадбачыў гэтую, падкрэсленую ў слоўніку, «выгребную», каб жыва, смуродна ўбачыць-адчуць, як з-пад карытаў для змывання посуду тыя бедныя, ці не найбольш за ўсіх палонных нецярпячыя афрыканцы, выграбаюць рукаMi штосьці там, што можна ў рот — яшчэ раз...
* * *
Днямі па тэлефоне пачуў сяброўскае пра Салжаніцына: чаго ён вяртаецца? Каб яго тут абакралі, забілі якія-небудзь «лица кавказской национальности» або свае, айчынныя ўмельцы, у якіх таксама спосабаў дастаткова?.. Пра Горкага ён піша, што таму ў Сарэнта не хапала славы i грошай, i ён вярнуўся, каб праз некалькі гадоў быць знішчаным. У крайняй, няхай сабе i справядлівай, азлобленасці Аляксандра супраць Аляксея настальгія нібыта не бярэцца ў разлік. А сам што, засумаваў? Ці ўсё ўжо там напісаў, што хацеў напісаць? Ці славы яму тут сусветнай i грошай дадасца? А з вялікім запасам ехаць цяпер сюды якраз i вельмі небяспечна. Будзе ахова? А на каго ў гэтым надзея?..
Неяк па тэлевізары паказалі будаўніцтва ягонага дома. Не, будаўніцтва схавана за шчыльным парканам, вышэйшым, чым калісьці ў Вфты, пра што ў свой час многа шумелі, або ў Шолахава, што я сам бачыў. I гэты, трэці, паркан, па тэлевізары, падказаў мне сумненні, нават трывогу...