* * *
Чытаючы ў першым ну мары зноў выпісанага «Нового мира» (пасля звыш двухмільённага тыражу — 53 тысячы!..) «Изгнание из рая» невядомага дагэтуль Аляксандра Меліхава, упершыню — пасля такога разумовага напружання i сардэчнай увагі да горкай тэмы «Муштука i папкі» — падумаў, што той загадкава-злавесны М. (Маршак), які прадаў, загубіў нашага Валодзю, толькі праз чатыры-тры гады мог, вельмі верагодна, загінуць у белацаркоўскім геце. Страшнай смерцю, разам з усёй сям'ёй, з усім светам...
I гэта была вялікая несправядлівасць.
Толькі гэта?..
* * *
Незнаемы, нават нячуты дактарант прапануе анкету:
«I. Як Вы адносіцеся да сучасных грамадска-сацыяльных пераўтварэнняў? Што Вы прьшаеде ў ix, што не прымаеце?
Што ў сённяшнім літаратурным жыцці рэспублікі Вас асабліва хвалюе?»
Гэта ў яго «ўводнае» i «на ўсякі выпадак», ці што, бо да тэмы дысертацыі мае аддаленае дачыненне. Тэма — заходнебеларуская літаратура «з вышыні сённяшняга дня».
Сказаў чалавеку, калі ён яшчэ i пазваніў мне, што, столькі напісаўшы пра Купалу, Коласа, Танка, Таўлая i іншых, зусім няма ахвоты паўтарацца. A ў падтэксце — для яго патрэбы, каб менш было яму шукаць ды думаць самому.
А што да толькі аднаго ўступнага пункта, які нават «на ўсякі выпадак», каб я сур'ёзна да яго паставіўся, дык, можа, i ў мяне была б амаль што дысертацыя?.. Працаваць на яшчэ аднаго сухара — няўжо гэта абавязкова?
* * *
Заблытанасць, пераблытанасць межаў можа мець i, на жаль, мае процьму падстаў для духоўнай i крывавай беспрасветнай варажнечы, але ж яна i падказвае думку пра тое, што найбольш разумным i сучасным i радыкальна-перспектыўным павінна быць мірнае вырашэнне гэтых праклятых межавых пытанняў.
У гэтым сэнсе ёсць свае заслугі ў Гарбачова: i берлінская сцяна, i Афганістан, i вывад войскаў з «братніх» краінаў, i скарачэнне ўзбраенняў. У мітусні i калатнечы адмоўнага пра гэта злабадзённа забываецца, а выплыве яно, устаткуецца ў гісторыі чалавецтва пасля. Скажам, як XX з'езд КПСС — заслуга Хрушчова.
* * *
У тым, што Таўлай за паўгода пакут у бальніцы не дачакаўся нават карэктуры сваёй першай кнігі, вінавацім Клімковіча, злоснага за Валянцінаў слушна разгромны артыкул на яго «Лясное возера». А на таўлаеўскім вечары Вялюгін нагадаў, як рукапіс Таўлаевых «Шляхоў i кратаў» (потым не зусім дарэчы, як для першай кнігі, «Выбранае») быў вернуты Валянціну на дапрацоўку з чырвонаалоўкавымі паметамі Хаіма Мальцінскага. Ужо нават i Вялюгін не памятае, кім ён, Хаім, працаваў тады ў выдавецтве, аднак жа ён чытаў рукапісы i лёс ix у значнай меры вырашаў. У тым адхіленым рукапісе Анатоль бачыў чырвоныя «птушкі» ў такіх месцах:
Або:
Не ратавала i дата «1929», i «в. Рудаўка» (на Слонімшчыне). Не падыходзіла i назва кнігі — ca шляхамі i кратамі. Што за намёкі?..
У маім «Лазунку» — скажам як для пастскрыптума — Хаіму была не спадабалася мянушка героя апавядання — Цыган. «Парушэнне савецкай дружбы народаў». Пільнасць — дык пільнасць!..
* * *
Позна ўвечары па радыё — Уладзімір Караткевіч, запісы, з 1981-га i 1964-га.
Адчуванне несмяротнасці — яго i справы, якой ён служыў i служыць. Пры таленце — i эрудыцыя, i адназначнасць нацыянальнага i агульналюдскага. Пры чалавечай абаяльнасці, так жыва памятнай, яшчэ i ачышчанай светлай памяццю ад неістотнага.
* * *
Том прозы Яна Райніса.
Нешта не змог адразу ўчытацца ў яго афарызмы, было нават нуднавата, i думалася, што нехта ж таксама нудзіцца над маімі запісамі, чытаючы ix па абавязку. А сёння пайшло лепш, асабліва там, дзе менш разважанняў, а больш паэзіі. Скажам такое, што i перакладзем:
«Белая кветка i белы снег—прырода здольная зрабіць прыгожымі i жыццё, i смерць».
«Яблыня i чаромха.
Чаромха: «Да мяне маладыя дзяўчаты прыходзяць гуляць i весяліцца».
Яблыня: «Да мяне сіротка прыходзіць паплакаць».
Хоць прыгожай у яго бывае i глыбокая строгасць думкі:
«Мы з'яўляемся часцінкамі, вырванымі з вечнасці; пасля смерці нас ізноў прыме вечнасць».
I вастрыня — да ўсмешкі:
«Дзвюх рэчаў я не разумею: як можна быць дурнем i як можна сумаваць? Ці гэта адно i тое ж?»
Ну, i яшчэ было б што працытаваць.
...У дзённіку ён цытуе Гётэ. А мне паласнула па сэрцы светла-сонечным ветразем Райнісавага «Пут, вейні!», што неаднойчы, разам з латышскімі сябрамі, радавала i мяне. Паласнула па сэрцы i мудрым уздыхам нямецкага генія на сусветнай вяршыні: