I трэцяе. У поле мы хадзілі цераз двор Паўлюка Ламана, якога я паапісваў багата: ён i Ячны ў «Забалоцці», i Алісей Цівунчык у «Ніжніх Байдунах», i стары Пятрусь у «Глядзіце на траву». Чалавек каларытны, дасціпны, аптыміст у сваёй шматпакутнасці. У адзін з тых вігдорчыкаўскіх дзён я вяртаўся з поля, a ў Паўлюковым гумне, дзе ішла малацьба ў два цапы, якраз надарылася паўза, відаць, пераварочванне снапоў у пасадзе. Пачуўся голас дзядзькавага сына Колі, па мянушцы Цюліка. Бацька кніжкі чытаў, браў у нас, чалавек бывалы i на службе ў царскай арміі, i на франтах «мікалаеўскай», a Цюлік, трохі старэйшы за мяне, пяць гадоў запар, пакуль зусім не абрыдзела i самому яму, i настаўніку, шнураваў у першы клас. А так ён быў дзяцюк спакойны, цягавіты. Дык вось у паўзе — мне на хаду пачулася з гумна — Цюлік спытаўся: «Тато, a праўды гэто, што кажуць, што гэты, што ў Брылёвых,— жыд?» Бацька або не пачуў яго, або адказаў яму цішэй, а то i адмахнуўся нечым падобным на «ну i хрэн з імі!». Зразумей тут, хто гэта i чаго ён у ix, у гэтых святых дзівакоў. Дый няма калі разбірацца. Цапы загупалі зноў. Работа важная дый неадкладная — падсушанае на прыгуменным сонцы жыта акалочваюць на першы, доўгачаканы хлеб...
Што ж, дробязі ў мяне. У параўнанні з тым, што трэба гаварыць далей.
Толькі ўлетку сорак сёмага года ў Скідзелі я пачуў, як загінулі Уладзік i Нюся. Іосіфа ўжо не было трэці год, калі прыйшоў той векапомны чэрвень сорак першага, i, на шчасце, не было — каб яму не бачыць таго, што адбылося.
Нейкаму немцу не спадабаўся ў натоўпе сагнаных яўрэяў прыгожы юначок, i ён вельмі проста, звычайна застрэліў яго.
A маці ў роспачы кінулася на забойцу...
* * *
Гэта было б i ўсё над даўнім фотаздымкам, каб у мяне, апроч яго, не захаваліся яшчэ i тры старонкі, запоўненыя знаёмым, цяжкаразборлівым почыркам чалавека, у якога ўжо ад нямогласці трэсліся рукі. Тры старонкі чырвоным чарнілам, а тады яшчэ некалькі старонак хімічным алоўкам, дзе мой почырк, тады яшчэ з правым нахілам,— рускія тэксты першых апавяданняў з чырвонай, нязначнай праўкай.
Хочацца напісаць, што Іосіф — нейкі сваяк вядомага рускага скульптара Марка Антакольскага i савецкага паэта Паўла Антакольскага. Калі пра сваяцтва з першым я чуў перад вайной, дык пра другога, што ён таксама скульптару радня, даведаўся толькі ў пяцідзесятых гадах. Нават збіраўся, праўда, не вельмі настойліва, пазнаёміцца з масцітым Паўлам Рыгоравічам, каб спытацца ў яго пра Вігдорчыка. He сабраўся.
Перад вайной аўтарытэт нашага беластоцкага сябра як літаратара быў для нас з Мішам i так, без спасылкі на знатнае сваяцтва, дастаткова высокі. Ягоны i Валянціна Булгакава, апошняга сакратара Талстога. A ўсё ж i знатны скульптар, пра якога мы чыталі i рэпрадукцыі ягоных твораў бачылі, а тым больш недасяжна вялікі i такі любімы Леў Мікалаевіч значнасць нашых жывых аўтарытэтаў хвалююча падмацоўвалі. З Булгакавым Вігдорчык перапісваўся, пісаў яму ў Чэхаславакію i пра нас, копіі гэтых пісьмаў я бачыў у яго архіве. Ён жа наладзіў нашу перапіску з Валянцінам Фёдаравічам, якая ў мяне працягвалася i пасля вайны, да яго апошніх дзён у Яснай Паляне.
I мне, калі я пачынаў, вельмі хацелася пачуць аўтарытэтнае і, вядома ж, пахвальнае слова пра мае спачатку вершы, а потым i апавяданні. Брата Мішы i сябра Мілюця было мне замала, i я даваў свае рукапісы Ваўчку. Аднак Якаў Марцінавіч, заўсёды важнавата спакойны, сказаў мне толькі пра «некаторыя граматычныя памылкі». Даваў i Кату, але ён, чыгуначны тэхнік па адукацыі, быў ці глухаваты на мастацкае слова, ці вартым чытання лічыў толькі рэлігійную мудрасць. Пасылаў я вершы i на Скідзельшчыну, былому грамадаўцу Данілу Скварнюку; адмысловы пячнік, весела-мудры кнігалюб, ён па-сяброўску арыентаваў мяне на Багдановіча, пра што я ўжо ўдзячна згадваў у «Сваіх старонках» за 1973 год.
I вось у пачатку трыццаць сёмага года — да знаёмства з Янкам Патаповічам — я асмеліўся звярнуцца са сваім дабром i да Вігдорчыка. Паслаў яму першыя варыянты таго, што даўно ўжо друкуецца ў маіх кнігах — апавяданні «Як маленькі», «Проста i ясна», «Сустрэча», для большай зручнасці пераклаўшы ix на рускую мову. Можа, толькі для самога Іосіфа, а то, чаго добрага, i з далейшым прыцэлам — на Булгакова...
Працытую, не перакладаючы, водгук толькі на апавяданне «Як маленькі», якое спачатку называлася «Хараство».
«Красота» — очень хорошо,— пісаў ён. — Очень трогательна жалость к живому существу, хотя бы такому отдаленному от человека, как паук, и душевная боль от того, что приходится разрушать такой огромный труд этого существа. Написано просто, хорошим народным языком. Очень хороши, правдивы слова Ганны, и потому картина вполне естественна, художественна... Очень возможно, что у тебя, Ваня, дарование художественное более всего направлено на простое — первым делом для детей — выражение таких вот картинок любви и жалости. И это очень хорошо было бы, если это так. По присланному тобой с радостью вижу, что у тебя есть внутреннее «чутье», ограждающее тебя от сентиментальности и всякой надуманной жалости. Посоветовал бы тебе работать в этом направлении — собирать материал, записывать слышанное, перерабатывать и самому создавать».