— Ваше благородие, шашку потеряли!..
Расказваў пра гэта ў нашай хаце i ўсмак рагатаў.
Чыжыноўскага штабс-капітана я бачыў часцей у полі, пры дарозе, за плугам ці бараной. Вечна непаголены, рыжы, зубаты, маўклівы, але з патаемнай усмешкай. Чытаючы ў Леніна, як пад канец першай сусветнай вайны быў выбіты афіцэрскі корпус царскай арміі i пачалі яго папаўняць з радавых або унтэраў, якія закончылі хоць бы «гарадское вучылішча», я якраз i ўспомніў яго.
Дарэчы, ён разам з маімі найстарэйшымі братамі закончыў «гарадское» ў Міры.
Пры немцах, калі ў жніўні сорак другога была аб'яўлена першая «беларуская» мабілізацыя, спроба стварыць нейкае войска, штабс-капітана знайшлі ў яго Чыжыноўцах (турэцкі быў ці застары, ці ўжо i памёр — не помніцца) i паставілі ў Міры раённым ваенкомам, здаецца, неяк інакш назваўшы гэтую пасаду.
Я спачатку па выкліку не з'явіўся i не думаў з'яўляцца, хаваўся, а потым пагутарыў з сябрам з акружэнцаў, які ўжо быў у партызанах i зайшоў перадняваць у нашым гумне,— параіліся, i я пайшоў у Мір — пасля ўсіх, крыху нават з трывогай.
Штабс-капітан, той самы вахлакаваты дзядзька Кастусь, пра спазненне нічога мне не сказаў. Такое ўражанне было, што ўсё гэта яму аніяк нецікава. A калі тая спроба мабілізацыі распалася, спадар ваенны начальнік зноў пешкі падаўся дахаты, зноў абрастаць ды маўчаць. Ці чапалі яго ў другую мабілізацыю, у сакавіку 1944-га, не памятаю. Але ж i не каралі потым, ён сабе ціха памёр у сваёй мнагадзетнай бядоце.
* * *
Яйкі ў адной цане, здаецца, роўненькія, а дамачка перабірае ix у «сотах» доўга, марудна. Чарга хвалюецца, пачынае абурацца. А яна:
— Чего вы все шумите? Теперь же все можно!.. Зноў жа пра перабудову, пра «дэмакратыю».
* * *
Чытаю ў палякаў, што ў дваццаць шостым, пасля «майскага перавароту», зладжанага Пілсудскім, у Варшаве было забіта чатырыста i паранена каля васьмісот.
A ў «Лодзінскім выдавецтве» патрыёт-рэдактар Хрусцялеўскі выкрасліў з майго «Сонечнага зайчыка», без усякага ўзгаднення з аўтарам, завочна, пра тое, як адзін з пажылых падафіцэраў успамінаў пры мне ў палоне расстрэл каля варшаўскай цытадэлі бунтароў-падхаронжых.
— Чатыры кулі, проша вас, у адну патыліцу.
А хлопцы ўсе маладыя, чубатыя. Як жарнем, дык валасы i закрылі ўвесь твар!..
Трэба думаць, што сярод тых чатырохсот забітых такія бунтары былі.
* * *
Пастушынае ўспамінаецца. Адзін есць яблыка, a другі: «Дай укусіць». Да самых зярнят ў асяродку дагрызуцца на змену, i аніякай грэблівасці.
А жабу ў рот узяць за заднія лапкі — у заклад на карабок запалак?
* * *
Самой ужо добра за пяцьдзесят, а гаворыць са мною, яшчэ вунь як старэйшым, i вось нібы сарамліва паправіла на каленях, седзячы на ўслончыку, свой халацік на голых каленях. Спрацаваная, затурканая, а — жанчына...
* * *
У канцы трыццаць дзевятага, на чарговай сустрэчы з нейкім упаўнаважаным, дзядзька Паўлюк спытаўся ў яго:
— A колькі ж стаханавец скошвае за дзень?
Той, разгублена:
— Ну, видимо, соток двадцать, тридцать...
— Тады закройцеся вы, таварыш, са сваім стаханаўцам — мы скошваем па паўгектара!..
Людзі нашы былі яшчэ непалоханыя.
* * *
У пяцьдзесят сёмым годзе арыштаванага за «белорусский национализм» Барыса Ржэўскага, майго партызанскага сябра, выкладчыка гродзенскага педінстытута, следчы, спакойна-сыты яўрэй, на ўсе Барысавы шчыра-гарачыя словы пра чалавечае права на родную мову з усмешкай пытаўся:
— Кому это нужно?
Той гаворыць, каб яшчэ больш пераканальна, a ў адказ усмешачка i зноў сыта-спакойнае:
— Кому это нужно?..
* * *
Шасцідзесяцігадовая жонка, шчодра поўная i энергічная, пра свайго хварабліва-нягеглага мужа-юбіляра, якому семдзесят пяць: — Я купалась в его ласках!.., I на сходзе ў вучылішчы так, i дома потым, на цесным застоллі.
Ён цярпліва маўчыць, нават не ўсміхаючыся. А я ўспамінаю, як ён мне неаднойчы скардзіўся, што жыцця няма з-за яе хвараблівай рэўнасці.
* * *
На юбілейнай вячэры ў райцэнтры абруселая дамачка цераз стол:
— Иван Антонович, ведь в Белоруссии националистов нет? Правда ведь, нет?
— Ёсць,— адказваю.— Толькі, на жаль, малавата.
Назавём ix, патрыётаў, так.
* * *
Падумалася пра красу тых мясцінаў на Беларусі i на ўсім свеце, у якіх я не буду...
* * *
Пасляваенны расказ паэта Дзімы Кавалёва, як яны, група паўночных марачкоў, не маглі прабіцца ў кінатэатр. I прыдумалі выхад — усе ордэны i медалі, якія ў каго былі, начапілі аднаму, i ён, ушчэнт абвешаны ўзнагародамі, важна прайшоў да касы і, на вачах усёй здзіўленай чаргі, узяў білеты, колькі ix трэба было.