* * *
Sed... char chio pasas en chi tiu mondo, la graveco de la latina ekprezentis signojn de malfortigho. Lau la informoj de Esperanto: The World Interlanguage, compiled by George Alan Connor, Doris Tappan Connor, William Solzbacher, the very rev. Dr. J. B. Se-Tsien Kao — verko el kiu ni cherpis multajn prezentotajn informojn — kvankam la latina ankorau estis uzata, kiel ekzemple en la hungara parlamento ghis la lasta jarcento, tamen, jam en 1662 Regha Societo de Anglujo anstatauigis ghin per la angla en siaj decidoj. Chirkau tridek jaroj poste Franca Scienca Akademio sekvis ghian ekzemplon, adoptante la francan kiel sian oficialan lingvon.
Kaj tiel alvenis la tempo, kiam la naciaj lingvoj ekdisputis la mondan hegemonion. Tuj komence la franca — la plej logika, polurita kaj eleganta el la europaj lingvoj, fundamentita sur vastega kaj eksterordinara literaturo, havis avantaghon kaj farighis la ilo por la internacia diplomatio kaj la lingvo de la elitoj en la plej malsamaj landoj. Havis avantaghon en la internaciaj rilatoj tiu, kiu sciis paroli france. Kaj ghis nun ekzistas pluraj internaciaj organizajhoj, en kies konferencoj la franca estas la sola oficiala lingvo.
Dume la angla altrudighis kiel komerca lingvo, pro la vasteco de la brita imperio kaj la kreskanta hegemonio de Usono, elstarighinta precipe post la unua granda milito. Oni povas diri, ke la dekadenco de la angla imperio estas kompensita de la pligravigho de Usono, kaj sur la kampo de la internacia diplomatio, kaj en la pliintensigho de la monda komerco, kaj, chefe, pro ghia rimarkinda ekonomia potenco. La dua monda milito konfirmis definitive la eksterordinaran elstarecon de la usona koloso en la internacia scenejo. Kaj tiel la angla lingvo iom post iom altrudighis kiel ilo de komunikado inter la popoloj. Lingvo chefe unusilaba, ghi ighis praktika kaj shpara instrumento en la internacia telegrafa lingvajho.
Krome, Hindujo, lingve dividita en pli ol cento da dialektoj, por superi la malavantaghon el tio fontanta kaj venki la reziston, kiun chiuj prezentis al la komuna adopto de unu el ili kiel oficiala lingvo, decidis adopti la anglan idiomon, oni diru pase, en kiu paradokse esprimighis la popolaj estroj, kiuj protestis kontrau la brita regado super tiu lando.
Ech Japanujo, pro la influo, kiun la usonanoj havis post la okupado, vidis naskighi inter la junuloj jhargonon konsistantan el miksajho de la angla kaj japana lingvoj.
La hegemonio de la angla kaj franca inter la aliaj lingvoj, kvankam nediskutebla, ne estas nedisputebla. La aliaj landoj reagas kontrau ghi. Okaze de la fondo de Ligo de Nacioj, chiu el la partoprenantaj landoj defendis la elekton de sia idiomo kiel la solan instrumenton de komuna interkompeno. Post longa diskutado venkis la franca kaj la angla. Tamen che UN unue estis kvin la oficialaj lingvoj — angla, franca, china, rusa kaj hispana, kvankam nur la angla kaj la franca konservis dum kelka tempo la privilegian pozicion de "laboraj lingvoj". Nuntempe, post la aldono de la araba, la oficialaj lingvoj jam estas ses, kaj ili chiuj estas ankau "laboraj".
La vero — oni devas tion rekoni — estas, ke la agnosko pri kvar aliaj idiomoj pruvas la nesufichon de la du superregantaj lingvoj. Krome, kiom ajn penas la estraranoj de UN kaj spite la fabelajn monsumojn elspezatajn por la adoptita sistemo de interpretistoj kaj tradukoj, estas sentebla la nesuficho de la procedo de interkompreno. Estas evidenta malegaleco de pozicio inter la membroj de UN. Kaj, kiel kutimas okazi en la kontaktoj inter personoj bezonantaj tradukistojn kaj interpretistojn, estas oftaj la konfuzoj, kelkaj ech kun dangheraj rezultoj, kvankam kashataj per la vualo de la sekreta diplomatio.
Chu iu povas diskuti, antau la evidento de la faktoj, ke la mondo, chiam pli malgranda, chiam pli interligata de komunikiloj, postulas komunan lingvon por ghin unuigi kaj faciligi la interkomprenon kun la sama tujeco, lau kiu la ideoj povas propagi sin? La respondo estas evidente nea, t. e, ordinare oni sentas la neceson pri unu sola oficiala lingvo por la tuta mondo. Pri tio chiuj konsentas. La malkonsentoj komencighas en la elekto de la lingvo. Chu ghi devos esti mortinta lingvo? Chu iu el la ekzistantaj idiomoj? Au chu iu neutrala lingvo kontentiganta la postulatajn kondichojn: facilecon, klarecon, simplecon kaj precizecon?
* * *
La afero pri la elekto de internacia lingvo jam meritis tiom da konsideroj, ke ne necesus pritrakti ghin, tamen ne estas malbone ghin rememori rapide.
Revivigi mortintan lingvon por servi kiel internacia lingvo inter la vivantoj estas ekster pripenso. Tio okazas char tiu, inter ili, kiu prezentus la plej bonajn kondichojn, estus la latina kaj ghi, kiel ni vidis, post ol servi al tiu celo dum jarcentoj, estis forlasita, char ghi ne plu taugis por tio. Plie, krom sia komplekseco pli granda ol tiu de kiu ajn vivanta lingvo, ghi ankau postulus proceson de adapto tian, ke estus kvazau krei novan lingvon, kaj, malgrau tio, ghi posedus neniun el la postulataj kvalitoj. Tial la provo de prof. Giuseppe Peano — "Latino sine flexione" — malsukcesis.
Chu iu vivanta lingvo povus taugi kiel internacia? Evidente jes, kondiche ke la tuta mondo interkonsentu.
Sed, unue, tiu interkonsento estas neebla, char, escepte de la kazo de Hindujo, neniu lando konsentas subighi al la lernado de la lingvo de alia lando. Due, estus en tiu elekto granda avantagho por la loghantoj de la lando, kies lingvo estus elektita, kaj maljusteco por la aliaj. Trie, kiu ajn nacia lingvo prezentas la malfacilajhojn de ortografio, sintakso, prononco, kiom ajn simpla ghi estas.
El la 2796 lingvoj registritaj de Franca Akademio kiu estus la favorata? Evidente oni devus elekti el inter la nur 120 kun literatura valoro kaj praktika graveco. Chu oni elektus la chinan, char ghi estas parolata de la plej granda nombro da homoj? Ne, char, krom la fakto ke multaj chinoj nescias la oficialan lingvon, ghi ankau estas tiel kompleksa, ke ech la chinoj devas konsumi multajn jarojn por ghin shcipovi, ech neperfekte.
Chu oni elektus la anglan, char ghi estas la plej disvastigita? Ni jam vidis, ke ech che UN ghi ne sukcesis resti sola. Krome, se morfologie ghi estas eble la plej simpla el la vivantaj lingvoj, tamen ghi ne estas tia en la sintakso. Kaj plie, ghia prononco estas unu el la plej malfacilaj en la okcidentaj landoj.
Chu taugus la hispana, parolata en la plej granda nombro da landoj? Nek ghi, nek kiu ajn latinida lingvo taugus, pro la morfologiaj kaj sintaksaj komplikajhoj, chefe pro la verbaj fleksioj ekstreme variaj.
Tiuj chi argumentoj validas por chiuj vivantaj lingvoj kaj al ili aldonighas la naciisma spirito, chiam pli forta, chefe en la malgrandaj nacioj jhus kreitaj, malpermesante akcepti la lingvon de kiu ajn alia lando.
* * *
Restas tiel la rimedo konsistanta el neutrala lingvo, kiu ne ghenus naciajn ofendighemojn, povus prezenti chion, kion oni postulas de internacia lingvo, kaj daurus por chiam, evoluante kiel chio vivanta, por unuforme adaptighi al la spirito de chiu epoko.