В. Гапееў
Ведзьміна тоня
…Калі выйсці за вёску і збочыць з пыльнай дарогі ўправа, па сцяжынцы, якую пратапталі рыбакі, прайсці з паўкіламетра полем, між радкамі калгасных буракоў, патрапіш на старую канаву. Вада ў ёй бывае тут толькі вясной і надта дажджлівым летам. Берагі канавы сталі пакатымі, зараслі месцамі густым вербалозам, па які стары, няспешлівы дзед Васіль прыходзіць кожную вясну – нарыхтаваць “матэрыялу” на новыя кошыкі.
Дзед носіць пруткі вербалозу роўнымі снапкамі мо цэлы тыдзень, а потым надвячоркам у сваім двары пляце кошыкі. Кошыкі ў дзеда Васіля атрымліваюцца лёгкія, зручныя. Пляце вялікія, як мужчыне падняць, калі поўныя бульбы, і сярэднія – якраз для жанчын і бабуль. І зусім невялічкія –на розныя там патрэбы. Бяруць кошыкі ў дзеда ахвотна. Плату за іх ён вызначыў даўно: прынясеш восенню столькі бульбы, колькі ў той кошык умесціцца. З гэтым усе згаджаюцца, і як пачынаецца копка бульбы, у двары дзеда Васіля хутка вырастае ладная куча – нясуць бульбу, насыпаную з верхам.
Дык вось, па гэтай самай канаве трэба ісці ўніз, да чарнеючага наперадзе алешніка. Хутка ў канаве з’явіцца вада, спачатку невялікімі праплешынамі, а потым і цячэнне ручая пахіліць траву ў адзін бок.
Пачнецца змрочны алешнік. Тут толькі адной сцяжынкай і прайсці, бо падлесак густы, поўны рознага ламачча. Вольхі растуць па тры-чатыры дрэвы з аднаго кораня, які стаіць бы на злепленым некім спецыяльна стромкім стажку збітай чорнай зямлі. Пад нагамі хутка пачынае чвякаць, а яшчэ далей ногі ўжо грузнуць у чорнай кашы. Цяпер ісці трэба па кладках. Кладкі – гэта ссечаныя вольхі, якія валілі так, каб вяршынямі яны падалі да суседняга чорнага стажка з кучай дрэў. Не дужа зручна, асабліва, калі не захапіў з сабой шасток, але ісці так вось, па ствалах (дзе ўжо і спарахнелых), усяго хвілін пятнаццаць. Выходзіш – і першы востраў. Так завуць гэты велікаваты ўзгорак, парослы вясёлымі бярозкамі. Ёсць у вострава і асабістае імя – Заікін. Чаму Заікін – невядома. І справа, і злева востраў абкружаны тым жа тужлівым сырым алешнікам.
А спераду – Ведзьміна тоня. Чорнае люстэрка свабоднай вады, на выгляд неверагодна халоднай нават у спякотны дзень. Калі залезці на якую алешыну, дык зверху Ведзьміна тоня выглядае раўнюткім кругам, а вада ў ёй – яшчэ чарней. Вядома ж, торф на дне. Хоць што там, на дне – ніхто не ведае, бо купацца тут не будзеш: адсюль, з вострава, бераг злёгку абрывісты, скочыш – вада па калені, але потым пачынае імкліва засмоктваць ногі. Пяць хвілін прастаіш – і ўжо па пояс схаваешся. Не хопішся за што – не вылезеш. Некалі прыезджыя гарадскія спрабавалі з лодкі ставіць на Ведзьмінай тоні сеткі. То раніцай не змаглі ні адну выцягнуць – гэтулькі карчагаў на дне. А яшчэ раней, расказваюць, невядомы рыбак на маленькай гумавай лодцы плаваў па тоні некалькі дзён – ад вострава да вострава. Ні з кім не размаўляў, твар ад людзей хаваў. Адкуль ён і хто – не ведалі. Некалькі дзён бясшумна яго лодка слізгала па чорнай вадзе. А аднойчы ён не паказаўся. Толькі лодку гумавую, пустую, без вёслаў прыбіла бліжэй к зіме да Заікінага вострава. А сам рыбак згінуў. Вось з той пары ён часам паказваецца тым рыбакам, што на лодках спрабуюць па тоні плаваць. Просіцца ў лодку – моўчкі з вады цягне рукі…
Дзед Васіль, які сам любіў некалі прыйсці сюды з вудай, расказвае, што стаяў тут раней лес, а сярод гэтага лесу быў хутар. Жыла ў ім жанчына, вядзьмарка. І гэтак яна многа шкоды нарабіла людзям, што Бог не стрываў, і ў адну ноч праваліўся гэты кавалак лесу пад зямлю. Вось верхавіны дрэў з-пад вады і чапляюцца за сеткі ды за плаўцоў. А сама вядзьмарка і цяпер уладарыць у Ведзьмінай тоні і вакол яе, хаваецца на астравах. Дзеду можна верыць – ён ніколі не схлусіў. Адно зразумела добра: у гэтай тоні толькі ведзьмакам і цягаць нерат.
Астравоў, кшталту Заікінага, вакол Ведзьмінай тоні многа – ажно пяць, але не да кожнага дойдзеш. Кладкі ёсць, ды, ужо даўно пакладзеныя, яны схаваліся ў тарфяной кашы, і трэба дакладна ведаць сцяжынку. Бліжні востраў адсюль – Заечы. Ён невялікі, затое там ёсць будан, і месца зацішнае – малады ельнік калючым шчыльным плотам дзеліць востраў папалам. На Заячым востраве і ловіцца добра. Зрэшты, заўсёды здаецца, што ловіцца добра там, куды дайсці цяжэй. Вось насупраць Заікінага вострава праз Ведзьміну тоню па белі бярозавых ствалоў угадваецца Савіны востраў. Тут назва зразумелая: востраў вялікі, многа там старых дуплаватых дрэў. І соў хапае. Надыдзе ноч – як разляцяцца па ўсіх астравах, як пачнуць гугукаць ды галасіць у цемры, страх валасы дыбам ставіць.
Ноччу на Ведзьмінай тоні і без соў страшна. То так плясне нешта па вадзе – нізашто не падумаеш, што рыбіна. А то ў чароце пачне нешта валтузіцца, шамацець... Расказвалі, што, бывае, ходзіць нехта грузна апоўначы вакол вострава, напрасткі, не па кладках: плясь, плясь. І дыхае, уздыхае так цяжка... Калі і ад гэтага адмахнешся, то роспачны дзіцячы крык, поўны перадсмяротнай жудасці, прымусіць здрыгануцца. Пасля гэтага крыку, калі месячык зыркі, глядзі на тоню: убачыш лес на дне яе, верхавіны сосен, сядзібу і хатку. А сама вядзьмарка знак з Савінага вострава падасць – там пачнуць успыхваць блакітныя агні...
Таму вось жадаючых заначаваць на якім востраве ды закінуць вуду на самым золку нешта зусім не багата. Лепш крыху пазней прыйсці, чым сядзець на тым востраве ноччу і ўгаворваць сябе, што то ўсё ж карась па вадзе пляснуў, а ў чароце качка ладкуецца, што міма вострава прайшоў лось, а роспачна крычаў малады заяц, якога схапіла сава. Агні... Вось з агнямі складаней. Як дойдзеш да іх, казалі, знікаюць яны. Спачатку нібыта ўцякаюць ад цябе, бягуць, бягуць да вады і быццам скачуць у Ведзьміну тоню. Што за агні – ніхто не тлумачыць. Таму ўсё адно на любым з астравоў вакол Ведзьмінай тоні ноччу вусцішна.
Частка 1
Вёска сустрэла Сяргея хуткім “прыехаў” і ўзрушаным шэптам бабулек каля прыпынку аўтобуса:
– Дзівісь, дзівісь, то ж Зойчын прыехаў! А яна на полі сёння...
– Гэта калі шчэ не напілася. Бачыла я…
– А бо!.. Выцягнуўся як. Гэ, вочы зіркаюць зладзеяватыя.
– От, мала ліха ў вёсцы.
– Гэта на ўсё лета! А хада, дзівіся, якая! Ну, бандыт бандытам.
– Дзетдом добраму не навучыць. Тама ўсе такія. Во мая Галя расказвала...
Сяргей не чуў ужо, што там расказвала нейкая Галя гэтай старой. Ён толькі ў думках плюнуў, закінуў свой невялікі рукзак за адно плячо, пайшоў.
Калі табе чатырнаццаць і калі з гэтых чатырнаццаці палову – сем год – праводзіш у школе-інтэрнаце 10 месяцаў у годзе, ты навучышся не зважаць на едкія слоўцы. Ты, увогуле, многаму навучышся.
Навучышся хаваць крыўду і слёзы. Навучышся цярпець боль, пераносіць голад, не баяцца холаду.
Навучышся біцца – так, каб не абавязкова перамагчы, а толькі ўратаваць сябе ці сябра.
Навучышся ўцякаць, хавацца, маўчаць.
Многаму навучышся. Толькі шчыра смяяцца, смяяцца не з некага, смяяцца не злосна, а проста таму, што смешна, школа-інтэрнат не вучыць.
Сяргей добра засвойваў усе навукі, якія даваў яму гэты адасоблены свет няшчасных аднолькава, ды злых па-рознаму дзяцей-сіротаў.
Ён сам і яшчэ колькі яго аднагодкаў стаялі вышэй над іншымі – у іх было куды ехаць на лета. Сяргей не круглы сірата, у яго ёсць маці. Няхай і п’яніца. Але ёсць. Ёсць яшчэ дом. Хай і не прыбраны, хай няўтульны, затое – свой. Ёсць вялікі двор, ёсць агарод і садок з трыма старымі яблынямі і вішнямі.
А на бабулек ён не крыўдуе. Яно і праўда – у мінулыя гады Сяргей лазіў па чужых агародах, бы па сваім. А што? Гэтыя вясковыя ўсё маюць круглы год, чаму ён, Сяргей, павінен глытаць сліну, гледзячы на нічыю градку з клубніцамі? Хіба ён у чым вінаваты, што так і не ўбачыў свайго бацьку, што з першым яго крыкам на гэтым свеце пранёсся над вёскай і апошні крык бацькі, пад якім абламалася металічная прыступка воданапорнай вежы? Бацька застаўся б жывы, не надта высокая тая вежа, ды ляжалі ўнізе металічныя трубы, на якія і збіраліся мяняць старыя ў вежы… І хіба Сяргей вінаваты, што маці яго стала піць, як толькі ён пачаў хадзіць? Што вымушана была аддаць яго ў інтэрнат, бо за першы год у школе Сяргей так і не змог запомніць ні адной літары? Ён і размаўляў яшчэ слаба. Ды і навошта яму былі тыя літары, калі ўвесь час, пакуль ён не спаў, яго мучыла адно пачуццё – голад. Яно было заўсёды, мо з самага першага дня яго жыцця, яно не знікала ніколі, яно толькі спала разам з Сяргеем і прачыналася разам з ім. Паступова Сяргей стаў абманваць свой голад – ён засынаў. З цягам часу сон стаў рэфлекторным.