— Гэтыя дзеці, Паўліна, ужо больш за нас з табою ведаюць...
— Вот ад такога ж, як ты, i адукоўваюцца на дурное... Наслухаюцца — самі тады абы-што брэшуць ці змалку абы-што дарабляюць! Паны сваіх дзяцей так не выхоўваюць. Што яны ні гавораць, што нi робяць — дзеці не чуюць i не бачаць... Свае ды заморскія настаўнікі змалку дакладаюць да навукі, да культуры...
— Мы ж не паны,— адказаў Міхайла.— Як мы самі раслі, гэтак i сваіх дзяцей гадуем. Хай змалку вучацца да ўсяго, як i араць, касіць, думаць... Панскія манеры не да пашай веры... Я вот адно думаю,— павярнуўся да Уладака i Антона,— папрыцё, мусіць, сёлета на бойню... Душа чуе: не разыдуцца з дабром i мірам Вільгельм i Мікалай, калі гэтак адзін на аднаго брэшуць... Паддасца, не дай бог, наш цар — Вільгельм сюды прыпрэ. Мы ж недалёка ад яго.
— А я, мужцыны, Вільгельма таго не баюся. Сяроўна ж трэба пад некім быць...— махнуў рукою Пятро.— Вільгельмаў бавэр, кажуць, не гуляка, як пан Невядомскі, не бесталковы, як Свістуноў з Хатавы. Тыя ж не навуцылі ніцому добраму. Толькі кралі, цягалі дабро: лес, жыта, картофлю, лён, мёд, кароў, коней, свіней. Прадавалi i прадаюць гэтае дабро за мяжу за золата. Яны ніцога тут не садзілі i не глядзелі. Дык ім нічога i не шкода. Абы грошы. А бавэр, усе кажуць,— добры гаспадар. У яго галава кемная, розум вялікі, усякіх машын мудрых многа, парадак. Вунь,— кіўнуў на дзяўчат,— дзеўкі на калаўротах усю восень пралі. Думаеце, адкуль калаўроты. Адтуль. Бо ў нас век былi верацёны.
— Дурны ты, дык i не жагнаешся! — накінуўся на яго гаспадар.— Пры гэтых панах, пры ранейшых i твой дзед, i ты, дурань, па-свойму гаварыў, гаворыш, а вот той бавэр, таўчы яго камары, змусіць гергетаць па-свойму. А думаеш, легка будзе пераламаць язык?
— Не бойся,— зноў махнуў рукою Пятро.— Не адбіўся ад свайго дагэтуль, дык не адаб'ешся i цяпер. Ніхто цябе сілаю не адверне — ні Баба Яга, ні Кашчэй, ні Змей дванаццацігаловы. Абы сам не адцураўся. Разумны парабак хоча трапіць i да разумнага гаспадара.
— Дурны ты i дурное вярзеш...— узлаваўся Сцяпан.— Парабак павінен думаць пра тое, каб самому стаць гаспадаром.
— От іменна! — згадзіўся Міхайла.
— Цаго захацелі!— ухмыльнуўся ІІятро.— Не кожны парабак можа ўзбіцца на сваю гаспадарку... Ці сам не здолее, ці пан не дазволіць... Як мы во, усе Цорныя, не можам ніяк стаць на ногі. То сам не падымешся, то нехта зваліць на дол... Ды сто попусту тлуміць галовы! Давайце лепс згуляем у дурня,— i дастаў з кішэні памятую калоду карт.— Падсядайце, Янак, Уладак. Усасцёх згуляем. Разводзіць гавэнды са Сцяпанам — сушыць толькі мазге...
— А я чуў,— зачапіўся яшчэ за ранейшую гутарку Міхайла,— бавэр — добры штукар: ці на двары адзін, ці ў хаце з людзьмі, дык сяроўна не зважае, страляе, як з гарматы...
— Ото дурны! — незалюбіла гаспадыня.— Хоць бы што калi разумнае сказаў.
— Можа, i дурны. Не адракаюся,— згадзіўся Miхайла.— Бо ўсё ведаю, а вот каб зрабілі царом, дык i не ведаў бы, што рабіць!
— Цар! — скрывілася жонка.— Такі ж самы штукар, як i той бавэр. У падмятайлы, можа, i ўзялі б. Але ненадоўга. Бо скора выгналі б за дурныя выхілкі i паганы язык.
— А я вам вот што скажу пра ўлады...— абзыўнуўся маўклівы дагэтуль Юзік.— Кожны гад мае свой яд...
За гульнёю перавялі гутарку пра свае гаспадарскія клопаты — пра Шубін, пра вясну. Пра хлеб. Hi ў кога ж з Чорных не было ўжо свайго хлеба. Усе пачалі ўжо жыць на пазыках. А пасля ніць гамонкі перахапіў балбатун Міхайла i пачаў страшыць дзяўчат — расказваць пра чарцей. Пра гэта, як i пра іншыя дзіўныя, містычныя здарэнні на свеце, вельмі любілі гаварыць у Янкавінах у зімовыя доўгія вечары.
— От сціхніце, дзядзька,— абрывала яго гаспадарова дачка, Волька.— Будуць баяцца дзяўчаты ісці дадому.
— Ого! — пасміхаўся той.— Падвядуць хлопцы. Яны ж толькі гэтага i прагнуць! А я вот некалі ледзь не прапаў.
— Скула табе на язык! — абрывала i гаспадыня, жагналася.— Складаеш вот дурныя складанцы напроціў ночы! Ды ў пост!
— Нічога я не складаю,— не здаваўся Міхайла.— Я расказваю тое, што сам бачыў.
— Ведаем, што ты бачыў...— махнула рукою гаспадыня.— Абы мянціць языком. Язык жа без касці...
— От ты паслухай-паслухай,— абарваў яе Міхайла.— Сама ўбачыш: праўда гэта ці не?
— Дык маес падкінуць сто цы не? — злаваў Пятро. Пасля не вытрываў, перавярнуў карты, кінуў у адбой. Міхайла адвярнуў, паглядзеў гэты адбой, падкінуў адну карту. Пятро пасунуў далонню па стале кіпку карт да сябе.
— Помніце, там пазалетась ездзіў я ў Івенец? — услед за іншымі беручы карты з калоды, вёў далей Міхайла, i карцёжнікі мусілі слухаць яго, не іграць.— Парасяты прадаваў. Прадаў, як гэта i трэба, зайшоў у карчму, перакуліў адну-другую чарачку, закусіў селядцом i паехаў дадому. Лета. Ноч цёмная, хоць на воўка ўзбіся. Конь нясецца мой як aпараны. Пад’ехаў ужо да Цеснавой — конь мой...— адкінуўся спіною да сцяны. Дзяўчаты замёрлі, не вышывалі, з разяўленымі ратамі пазіралі на Міхайлу. I тое, што ён называў тутэйшыя вёскі ды мястэчкі, яшчэ больш паддавала ім страху.— Дык конь мой тыц i стаў! І у цемнаце бачу: вушы яго ўгору. Старчаком стаяць. Ну, як у воўка на грамніцы...