Як ты там, у сваім лясным Эдэме? Не зажурыўся, не паў духам зусім? Ці, можа, ажаніўся, аддаў усе сілы жонцы, гаспадарцы i забыўся пра душу i сэрца? Калі жывы, не адмяніўся i не адцураўся таго, ад чаго мы не павінны цурацца ніколі, прыязджай у Вільню. Я гаварыў пра цябе з дзядзькам Янкам Купалам, ён зацікавіўся тваім лёсам i абяцае памагчы. А памагчы цяпер ён можа, бо з 7 сакавіка становіцца афіцыйным рэдактарам «Нашай нівы», a неўзабаве, можа, стане i ўвогуле яе рэдактарам-выдаўцом. Дык яму трэба i добрый аўтары, i добрый супрацоўнікі, каб падняць узровень газеты, нашай працы. Чакаю, дзядзька, у Вільні. Тады i пагаворым пра ўсё, што хвалюе, пра нашых прыяцеляў i нашых ворагаў.
З пашанаю твой баламутны сябра С. В.»
Алесь згарнуў лісток, паклаў яго ў канверт i зноў задумаўся.
Дзіва: хто i калі ўсклаў на яго такую ношку— жыць не толькі сваімі страўнікавымі, але яшчэ i высакароднымі думамі i пачуццямі, быць свядомым, рабіць тое, што не прыносіць дабрабыту, a толькі непрыемнасці, пакуты? Чаму яна, тая ношка, дзе думы, пачуцці, свядомасць, чужая, лішняя, абыякавая, а то нават проста невядомая іншым? З аднаго боку прыемна, радасна, што ты надзелены вялікім болем i вялікай радасцю, можаш сам сабе падумаць: «Калі не я, дык хто іншы?» Ці сказаць: «А я ад вашага імені...», а з іншага боку цяжка. Цяжка i несці гэтую ношу, i адрачыся ад яе (ці не таму часамі бываюць вельмі злыя, нядобрыя i небяспечныя людзі, што шукалі праўды ці адказаў на свае пытанні — не знайшлі, а раз не знайшлі — пачалі помсціць, ненавідзець, жыццё, людзей?!). Чаму так бог дае: адзін пакутуе, а іншы, абыякавы, вясёлы, эгаістычны, жыве, нібы сырам плаваючы ў масле, i ніколі не папікне сябе? Шчаслівейшыя ці, наадварот, вартыя жалю тыя ж Дзяжко, Гарбуковіч — удачлівыя землякі, што выбіліся, як i ён, з сялян, не хвалююцца за тое, што яму не дае спакою, цураюцца таго, за што баліць яму душа, п'юць, смачна ядуць, папасваюцца каля кабет, адным словам, думаюць пра свой страўнік, а не пра сваю душу? Ці прыйдзецца ім калі задумацца, адпакутаваць за сваю хітрасць, абыякавасць, чужасць да сваіх бацькоў, людзей? Ці будзе i для ix судны дзень?
Ды хто ж ведае: дзе ісціна??? I ці ёсць яна ўвогуле??? Можа, i ёсць, можа, яе i няма! Можа, жыццё i складаецца з адных пытанняў, сумненняў, пошукаў, памылак, расчараванняў??? Відаць, грэба ўсё ж ехаць у Вільню. Што ён тут выседзіць цяпер? Дый пратрэсціся, адарвацца ад суму, нудоты не зашкодзіць. Як i з'ехаць хоць на трохі з вачэй бацькоў. Бо яны ж яшчэ больш за яго перажываюць, што цяпер без працы, трапіў у няміласць. Няхай i яны адпачнуць ад яго.
Паразважаў сам з сабою, пасля змусіў сябе папрацаваць. Здзівіўся: колькі ж шмат слоў на літару «П». Уюшыўся, адарваўся ад зямлі, часу, паляцеўшы ў свет слоў, дык вярнулі яго з самазабыцця толькі познія гулякі Янка ды Кастуся, што вярнуліся з вячоркаў. Янка застаўся там, у цёмнай хаце, а Кастуся прыйшла сюды.
— Можна?
— Заходзь,— сказаў, намагаючыся зноў вярнуцца на гэтую святую i грэшную зямлю.— Нацешыліся? Награшыліся?
— Мы то людзі як людзі, а ты вот слепіш i слепіш вочы над гэтымі паперамі,— папікнула як зусім сталая, села насупраць на крэсла, падпёрла далонькай падбародак, стрэльнула па ім цыганскімі вачыма.— Хутка лысы будзеш. Цемя ўжо праз валасэ свеціцца.
— Я ж не дзяўчына, мне няма чаго баяцца за сваю красу...
— Сказаць табе нештачка? — прашаптала, перамяніўшы размову.
— Ну, скажы.
Кастуся павагалася, а пасля прамовіла:
— Сёння Кацярына са сваім Арнольдам пабілася. Ён, кажуць, абазваў яе брыдка, i яна выгнала яго з хаты... Ён сышоў да Дзежкі...
Прамаўчаў.
— А я з Кацярынаю гаварыла... Як ішла да Чорных. Яна спаткала мяне, белая ўся, як снег, толькі плямы чырвоныя на шчоках... Запыніла... Пагаварылі абы пра што, а потым яна i пытаецца: «А ці праўда, што ваш Алесь у Вільню паедзе?»
— Не выцерпела-такі! — папікнуў.— А я ж вас усіх прасіў маўчаць! Бо Петухоў ці Лядзяш уведаюць — усё прапала тады...
— Далібог, я ёй не гаварыла,— паклялася Кастуся.— Яна сама запытала. Я аж здзівілася, адкуль яна ведае. Яна прызналася: ёй якраз Петухоў i сказаў усё. А таму — Гарбуковіч. Адкрыў адрасаванае табе пісьмо на пошце, прачытаў...
Яму стала прыкра. Колькі ўжо гадоў нехта як стаіць над яго душою, не спускае з яго вока, пазірае нібы праз прыцэл. Кожны яго крок, кожны яго ўдых i выдых пад назіркам. I пад вядомым, яўным, i тайным. Думаў паехаць у Вільню ўпотай ад Петухова, паліцыі — цяпер не ўдасца. Не ўцячэш, нідзе не схаваешся ад «всевидящего глаза» i «всеслышащих ушей».
«Еду! На гэтым жа тыдні! — рашыў.— Кацярына — Кацярынаю... Няма пра што цяпер нам з ёю гаварыць! Яна сама ўсё абарвала. Асароміла, паздзекавалася з маіх пачуццяў. У яе цяпер сваё, a ў мяне нічога...»