Аналізуючы гаспадарчае становішча, палітычны лад, грамадскія дачыненні, навуку, асвету, мы павінны зважаць на тое, што рабілася ў суседніх краінах у гэтых галінах.
Хацелася б падзяліцца ўласным педагагічным вопытам у выкладанні гісторыі. У 1994–1996 гадах я чытаў распрацаваны мною курс параўнаўчай рэгіянальнай гісторыі этнасаў Эўропы ў новастворанай за кошт Фонду адраджэння фіна-вугорскіх народаў РФ Фіна-Вугорскай акадэміі ў Петразаводску. У ходзе чытання курса былі асветленыя наступныя пытанні:
1. Рассяленне этнасаў у Эўропе і іхнае развіццё ў перыяд да стварэння нацый (першабытны, рабаўладальніцкі і феадальны перыяды).
2. Паняцці этнасу, рэгіёна, нацыі.
3. Наяўнасць «палітычных нацый» у Эўропе да стварэння сучасных нацый.
4. Сувязі фармавання нацый з капіталістычнымі рэвалюцыямі і пераўтварэннямі. Асаблівасці фармавання нацый у Заходняй Эўропе, Цэнтральнай Эўропе і Ўсходняй Эўропе. Галоўныя фактары ўтварэння нацый, ягоныя вядучыя сілы, асіміляцыя і яе механізм. Асаблівасці фармавання нацый у памежных землях і сярод «выспавых» этнасаў.
5. Уплыў Асветніцтва, асвечанага абсалютызму і рамантызму на фармаванне нацый. Тры фазы фармавання нацый (моўна-этнічнай сувязі, асэнсаванне агульнага гістарычнага паходжання, самаасэнсаванне і самаакрэсленне нацый), розная іх паслядоўнасць на Захадзе і ў Цэнтральна-Усходняй Эўропе. Праблемы ўзаемадачыненняў між панавальнымі, дамінавальнымі і залежнымі этнасамі. Ірацыянальнае і эмацыянальнае ў асэнсаванні прыналежнасці да нацыі.
6. Сутнасць нацыяналізму, асаблівасці нацыяналізму бальшыняў і мяншыняў, сувязь між пачуццямі рэлігійнай і этнічнай прыналежнасці, роля інтэлігенцыі, школаў і адукацыі, мовазнаўства і гісторыі, арганізацыі нацыянальнага жыцця ў фармаванні нацый.
7. Арганізацыя нацыянальнага жыцця пасля Першай сусветнай вайны (з акцэнтам на становішча ва Ўсходняй Эўропе).
Вяртаючыся да пытання пра ўніверсалістычнасць гістарычнага мыслення, хочацца падкрэсліць, што гісторыя пашырае кругагляд моладзі, дазваляе ёй убачыць свет ва ўсёй ягонай геаграфічнай разлегласці, разнароднасці, вучыць заўважаць сувязі і ўзаемадачыненні між этнасамі і дзяржавамі, схіляе да параўнаўчага, рэалістычнага погляду на сваю краіну, яе праблемы і патрэбы, магчымасці і ўмовы для далейшага развіцця. Усё гэта мае важнае значэнне для падрыхтоўкі моладзі да актыўнага ўдзелу ў грамадскім жыцці і паспяховага развязання яе праблем.
Варта засяродзіцца, улічваючы названыя спосабы гістарычнага навуковага мыслення, на пытаннях месца гісторыі ў фармаванні чалавечых вартасцяў, такіх, як навука, праца, свабода, грамадская справядлівасць, незалежнасць і г. д.
МЕСЦА ГІСТОРЫІ Ў ФАРМАВАННІ НАЦЫЯНАЛЬНАЙ СВЕДАМАСЦІ
Каму невядома, што свая мова і свая гісторыя займаюць асноўнае месца ў фармаванні нацыянальнай сведамасці? Чалавек, які валодае роднай мовай і ведае гістарычныя карані свайго народа, мацней адчувае сваю залежнасць да яго. Гэтым фундаментам нацыянальнай сведамасці ён адрозніваецца ад тых, хто страціў і першую, і другую, пра якіх паэт, звяртаючыся да Радзімы, сказаў, што яны «забылі цябе, адракліся, прадалі і аддалі ў палон».
Такога чалавека цяжка адарваць ад ягонай чалавечай сутнасці, ад адстойвання сваёй годнасці, ад права вырашаць свой лёс.
Этнічнае (нацыянальнае) асэнсаванне — гэта неадлучная частка асобы. Адыход ад яго — гэта адыход ад адчування свайго асабістага месца ў жыцці грамадства, ад свайго «я» ў плыні прымусовага калектывізму, які навязваўся нам дзесяцігоддзямі.
Здаецца, можна гаварыць пра два генератары нацыянальнага ў вобразе жыцця. Першы — гэта сацыялізацыя: калі ўсё этнічнае прыходзіць з выхаваннем, перадаецца ад бацькоў з традыцыяй і натуральна ўпісваецца ў сістэму паводзін.
Другі — гэта нацыянальная самасведамасць, калі на пэўным этапе культурнага развіцця асобы, з назапашваннем жыццёвага досведу адбываецца асэнсаванне каштоўнасці нацыянальнай культуры і імкненне да яе захавання і адраджэння страчанага, ужо, як правіла, у сімвалічных формах.
Зараз мы з'яўляемся сведкамі ўздыму нацыянальнай самасведамасці ў Беларусі. Пры асэнсаванні каштоўнасцяў сваёй культуры беларусам даводзіцца абапірацца перадусім на родную мову і родную гісторыю.
Мову нашу, здаецца, лягчэй выратаваць ад заняпаду і знішчэння, нягледзячы на тое, што варожыя да беларушчыны сілы рэзка абмяжоўвалі сферу яе ўжывання, каб звесці яе на нішто. Мова перадаецца з вуснаў у вусны, ёй заўсёды застаецца месца, хай сабе нават у хатнім побыце. Нават той з беларусаў, хто раней саромеўся ўжываць яе на прадпрыемстве, ва ўстанове, на транспарце, у краме, на вуліцы, сёння ў спрыяльных умовах і асяроддзі могуць успомніць і ўзнавіць яе ўжыванне. Нават калі мова не зафіксаваная на паперы ці магнітнай стужцы, яна замацавана ў чалавечай памяці і можа «праявіцца» пры пэўных абставінах.
Хоць і са значнымі перашкодамі, але, дзякуй Богу, адраджэнне роднае мовы ў нашым краі ідзе, і ідзе яно лягчэй за адраджэнне гістарычных ведаў. Гэтаму спрыяе і дзейнасць Таварыства беларускай мовы імя Францішка Скарыны, і выданне беларускамоўнай перыядычнай прэсы. Як бы ні бэсцілі нашу мову, як бы ні выкаранялі яе са школаў, як бы ні спрыяла гэтаму фактычнае выгнанне яе з вышэйшых навучальных установаў Беларусі (што і прымушала шматлікіх бацькоў не даваць дзецям магчымасці вучыць яе, бо гэта памяншала магчымасць трапіць у ВНУ), канчаткова расправіцца з мовай яе ворагам не ўдалося. Хай сабе дзеля прадстаўнічасці, але Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка была патрэбная кіраўнікам камуністычнай партыі.
Бо поўнае фактычнае пераўтварэнне БССР у Паўночна-Заходні край Расеі (як называлі яе тэрыторыю за царскім часам), магло б пазбавіць вершаліну партыйнага кіраўнічага апарату аднаго голасу ў ААН. Тым больш што кіраўніцтва КПБ вяло дэнацыяналізатарскую палітыку «зліцця моў» — гэта значыць знішчэння беларускай мовы на карысць расейскай — даволі мэтанакіравана. Шыльда «БССР» над абруселым краем цалкам задавальняла і маскоўскія, і менскія ўлады.
Значна горш з гісторыяй. Перадача ведаў пра мінулае — працэс досыць спецыфічны. Як і іншыя навуковыя веды, гэтыя веды гісторыку даводзіцца атрымліваць у ходзе так званых крыніцазнаўчага і гістарыяграфічнага этапаў гістарычных даследванняў. Потым трэба выкласці гэтыя веды ў навуковым выглядзе. Каб даць магчымасць азнаёміцца з імі неспецыялістам, трэба падаць навуковыя веды ў дасягальнай, папулярнай форме.
Я коратка пералічыў толькі галоўныя этапы іх атрымання і перадачы. А методыка гістарычнага даследвання намнога складанейшая. Цэлыя пакаленні савецкіх гісторыкаў былі адвучаныя ад методыкі гэтага даследвання (паводле маіх дадзеных, такую дысцыпліну выкладаюць на адзінкавых гістарычных факультэтах ВНУ былога СССР).
Некваліфікаванае ўмяшанне звонку — з «дырэктыўных органаў» на розных этапах згаданага вышэй працэсу зводзіла на нішто ўсю папярэднюю працу даследнікаў мінулага, і вынікі гэткага ўмяшання найбольш уплываюць на малады розум. Гістарычныя веды, закладзеныя ў гэты розум, звычайна застаюцца там назаўсёды, калі чалавек не будзе потым папаўняць іх з аб'ектыўна складзеных гістарычных прац. А для такога папаўнення ведаў, якім займаюцца далёка не ўсе (бо не хапае і часу, і належнай падрыхтоўкі, і — галоўнае — звычаю папаўняць веды), патрэбныя такія працы, якіх у гістарычнай навуцы Беларусі надта не стае. А калі яны і ёсць, то, як правіла, мала дасягальныя для шырокага кола чытачоў.
Памянёнае ўмяшанне ў працэс давядзення атрыманых даследнікамі гістарычных ведаў да шырокага кола чытачоў і адбывалася пад час панавання чужога беларускаму этнасу рэжыму, спачатку Расейскай імперыі, а потым яе непасрэднага наступніка і спадкаемца — таталітарнага бальшавіцкага рэжыму. Праз іх беларусы мелі абкрадзенае мінулае, страцілі сваю самастойную дзяржаўнасць, сваю незалежную царкву і ў значнай ступені мову. Праўду пра мінулае яшчэ доўга давядзецца выкопваць у архівах і кнігасховах, выдзіраючы яе са спецсховішчаў, бібліятэк і з засакрэчаных фондаў архіваў.
Перадача гістарычных ведаў у школах і вышэйшых навучальных установах Беларусі наўмысна ўскладнялася. Гэтыя веды даходзілі да навучэнцаў у перакручаным выглядзе. Валадары сітуацыі добра ведалі, што навучанне сапраўднай, а не штучнай, фантомнай, фальшывай гісторыі палягчае разуменне правільнага, простага, а не іхнага крывога шляху развіцця грамадства. Яны ведалі, што навучанне сапраўднай гісторыі дапамагае асобе асэнсоўваць сваё правільнае месца ў гэтым развіцці. Яно дае больш сціслае разуменне сучаснасці і перспектывы будучыні. А гэта без актыўнага ўдзелу асобы немагчыма, бо гісторыю нельга толькі спазнаваць (чаму толькі ў нас і навучаюць). Гісторыю належыць таксама прадумваць. Яе трэба разумець, імкнучыся знаходзіць прычыны і вынікі, узаемную сувязь гістарычных фактаў і з'яваў і залежнасць паміж імі. Веданне фактаў з «мыльнай» іх трактоўкай не можа вычарпаць усяе гістарычнае сведамасці, а гіпертрафія фактаграфічнае сведамасці дагматызуе апошнюю, бо яна пазбаўляе спажыўцоў фактаграфічных гістарычных ведаў магчымасці аналізу. Таму яе праўда — толькі прыкметная, відавочная, падзейная частка таго, што схавана ад чужых вачэй.