Претставата почна доста свечено, со молк. Во полутемница, на мало, бледо светло. Пред затворот фашистички војник. Чекори. Тешки, убивствени чекори. Од затворот, одвреме навреме, доаѓа слабо, но храбро пеење на ранетиот партизан. Пеењето е с`е погласно, светлото с`е поголемо. Тоа с`е повеќе му ги боде очите на фашистичкиот стражар. Се нервира, тупа со чизмите, вели:
— Ше престанеш бе, мрснику, или не!?
Ранетиот партизан со песна му одговара:
— Сакате ме колете, сакате ме бесете, јас не престанувам и во гробот ќе се борам, да си знаеш! Ќе пеам, — му одговара мошне храбро.
— Ше пееш, ше пееш, — му прсна на Методија Гришкоски, го извлече од ќелијата и на најмизерен начин почна да го гази ранетиот партизан. Бездушно со штикот почна да му ја дупи главата, рацете, нозете, да му ги вади очите. Другарката Оливера Срезоска одговорна за претставата, од зад завесата тојчас плисна една кофа крв, растопена црвена земја, и по целата сцена потекоа потоци од ранетиот паризан. Но тој, мажот, пак запеа, проклет да бидам, сиот во крв запеа. Се колнам, ни ги запали срцата. Пееше:
— Ој, фашисти, проклетисти!
Тоа беше врв! Тогаш глупавиот Методија со тешката чизма му згази на вратот и му рече:
— Абе оште ше пееш, ше те обесам! — и ни пет ни шест, зеде едно јаже и го фрли на таванот. Проклет да бидам, ќе го обеси. Почна главата да му ја става во бесилката. О, боже, што с`е мораше да претрга кутриот Кејтен! Сега веќе немаше каде, јажето му беше околу врат.
— Не! Не! — избезумено викна некое од децата.
— Не, не! — излудеа сите деца.
— Проклет фашист!
— Бездушник!
— Крвопиец! — отсекаде летаа најлути протести, дрва и камења паѓаа врз главата на Методија Гришкоски. Сите од ред станавме од местата со стиснати тупаници. Проклет да бидам, со стиснати тупаници.
Во полната чаша Кејтен ја дотури и последната капка. Ги ококорави очите, се свисна, о ѓаволскиот артист, ги подаде кон нас крвавите раце и тихо, тихо, болно рече:
— Другари умирам, — Да живее слатката слобода. Да живее Револуцијата. Долу тиранијата, смрт на фашистите!
О, боже, тој тоа така го рече што ние моравме да му веруваме, излудевме. Беше артист, партизан, беше ранет, умираше. Се колнам, занемевме сите кога од своето место, на предната клупа, како изгорен со револвер в рака скокна татенцето, кога како најлудо птичиште крикна:
— Проклето фашистичко куче, псето, нема да бесиш, — го напери полниот револвер право во несреќното момче Методија Гришкоски.
За среќа Метеорот тојчас се покажа многу присебен и храбар, нека им е лесна земјата на тие чудни, незабележани херои, згазени човечиња, секогаш настрана, фрлени, — се колнам, среде огнот се исправи и го зграпчи во своите прегратки Методија Гришкоски. Божем го задавува му рече: — Умирај, будалче, ако ти е мил животот! — Мораш да умреш, фашисту, — тоа малку го смири татенцето. Рече:
— Сигурно, тоа ќе биде најправедната казна. Како можеш со тоа анџариште да го бодеш, проклетнику низаеден! Џигерите, златното срце да му го вадиш, милите очи, кожинката да му ја дереш!
— Убиец! — одекна во големата, северна соба.
— Па тоа не е никаков штик, татенце, тоа е метла, кујнската метла, — кутриот Методија Гришкоски се обиде да се одбрани.
— Молк, — умно му рече Метеорот, — самиот си виновен! Претера, глупаво момче.
— Фашист!
— Смрт!
— Ти убиваш, колеш, бесиш!
— Смрт!
Сите негови карактеристики тојчас паднаа во вода. Проклет да бидам, во вода. Сигурно тој тоа никогаш нема да му го заборави. Во болка, раскрвавен, како рането ѕвере, секој ден ’ржеше, на секое место во домот го демнеше Кејтеновиот син, се спремаше за најстрашна одмазда. Проклет да бидам, токму тоа — одмазда.
Секоја ноќ ја дочекував крај ѕидот. Понекогаш и откога ќе си легнеа децата, се искрадував и како сенка, како ошумоглавено живинче лунѕав крај ѕидот. Дури доцна во ноќта се прибирав, одвај. Со тешки нозе како да се враќав од управата, како прекршен се влечкав низ скалите. Проклет да бидам, низ темните, дотраени скали на домот. До третиот кат, во северниот дел, до проклетата спална. Како, можеле да измислат вакви кривулести, високи, темни скали за немоќни луѓе и слаби деца, првпат на глас сакав да рикнам. Кејтенов сине, сакав да викам, Кејтен пријателе, сакав да го пробудам бегај од домот тие ќе те убијат!
Кејтеновиот син, како да го чул мојот задушен глас, ме чекаше на една од горните скали.
— Пју, — ми направи како птица, ме исплаши и почна на глас, на негов начин да се смее.
— Бегај, — му реков, — оди, оди од домов!
— О, Леме, малечок Леме! — рече. — Зошто не се прибираш, зошто не спиеш, Леме?
— Да спијам, — реков, — како да спијам, пријателе?
— Стегни ги забите Леме и сонувај, рече с`е така смеејќи се, не можејќи да не се смее и, како секогаш, почна муцката да си ја трие со рацете, да се премислува, да се одделува со мислите, да патува…
Како поткосени, како некој во корен да н`е пресекол, се струполивме на скалите. Веќе беше доцна ноќ и домот тонеше во онаа позната глувост, — се чинеше, смртта тука одамна е гостин и дека тука се изгубил и последниот зрак на живот. Сите ние сме мртви, сенки.
Не си спомнувам дали потоа цел еден век си рековме каков било збор. Молчевме како занемени, опфатени од струјата на Големата вода, Големата вода како далечно ехо, како во сон, чудесна пак се јави. Проклет да бидам, доаѓаше. Се колнам ништо немаше изменето во неговото срце, тоа беше истото, Кејтенско. Тука беа и пријателството и љубовта и, другарството, и погледот на пријателот и смеата, неговата смеа, желбите и вербата во Големата вода, вистината за Сентерлевиот рид. Проклет да бидам, постоел тој рид, тој рид со сонце, со златни магли, со вечни магли. Добриот сон пак се јавуваше, желбата за слобода и Сентерлевиот рид ништо не можеше да ја уништи во нашите малечки срца. Во нив имаше многу љубов, пријателе. Проклет да бидам, љубов. Насекаде наоколу беше Големата вода, се колнам, тоа беше единственото што ни остана од животот во домот. Што можевме поголемо, поубаво нешто да имаме?
Доаѓањето на Големата вода
Не запомнав друго место каде толку бргу умира детството. Проклет да бидам, ако постои некое друго место каде што толку бездушно се закопува детството. Детството, најубавиот цвет на животот, исчезнуваше како прецутена глуварица. Проклет да бидам, никој не знаеше каде отидоа деновите на детството. За два-три века, колку што бевме во домот, за тоа кратко време, јас чувствував дека сите ние остаревме за многу, многу илјади години. И сето тоа дојде само во еден, единствен ден, најстрашниот, најубавиот ден во домот. Проклет да бидам, само во еден, единствен ден.
Ја живеевме тешката, голема зима на 1949 година. Беше мошорлив, студеникав ден. Дуваше северен ветар носејќи лути, црни снегулки што касаа како штрчни оси. Целиот тој ден како родилка се мачеше времето, пискаше северниот ветар, најлуто ја швркаше земјата, предметите. Чудно е тоа што понекогаш, ете, во еден таков миг и времето `и се друго мораше да биде против вашето срце, точно како во приказните. Префлавме дрва, некакви сурови цепаници само што беа исечени од планината; животворната сок им беше претворена во мраз. Проклет да бидам, за да не спасат од студот, од долгата, од страшната зима. Ветрот како улав навлегуваше во внатрешноста на домот и правеше вистински пустош. Понекогаш, за да можеме да спиеме, за да се затоплиме малку (се плашевме да влеземе во постелчињата), — пред легнување приредувавме големи борачки, што неретко се претвораа во вистински, во крвави тепаници. Децата едно со друго, како ѕвериња се давеа. Човек како ништо можеше да остане и без очи и без рака, понекогаш и без глава. Зборувајќи ја вистината, тој ден не беше толку лош и непријатен. Цел ден со нешто бевме зафатени, што се вели, нешто работевме, бевме растрчани, раздвижени, беше топло. Проклет да бидам, тоа беше среќа. Луѓе мои, работевме. Растоваравме дрвја, ги носевме од едно на друго место, ги сечевме, ги средувавме, правевме секакви мајстории. Однекаде беше донесена и висока, убава печка за нашата соба. Тоа беше весело, проклет да бидам, нешто вистински работевме. Крвта во жилите течеше, тоа веќе беше некакво чувство, најпосле нешто работевме што потсеќаше на животот.