І ўсяму гэтаму прыйдзе канец. Амерыканцы пабудуюць на востраве ваенную базу — і марскую, і авіяцыйную разам, як на тым вядомым усяму свету востраве Дзіега-Гарсія, што таксама тут, у Індыйскім акіяне. На іх Біргусе будзе ўсё спляжана, выкарчавана, зараўнавана. Мо якраз праз гэты калодзеж пройдзе ўзлётная паласа для цяжкіх бамбардзіроўшчыкаў.
Чаму нікому на архіпелагу гэта не баліць? Чаму плачуць па востраве адны біргусаўцы? О, пракляты народ, які яшчэ не стаў нацыяй… Абшчыны, групоўкі, групачкі — па паходжанню, па плямёнах і родах, па рэлігіі, па мясцовасці, па сваяцкіх адносінах… Тамілы, сінгалы, яванцы, кітайцы, сунданцы, мадурцы, негрыты, патомкі партугальцаў і арабаў, галандцаў і англічан… Што з таго, што нібыта архіпелаг Вясёлы атрымаў незалежнасць ад брытанскай кароны? Кожны востраў адасоблены, з канца ў канец архіпелага сотні кіламетраў. Што робіцца на суседнім востраве, людзям ужо нецікава, а ў свеце — тым больш. Цывілізацыя зачапіла толькі Галоўны, Горны і Рай, на іх і электрычнасць ёсць, радыёпрыёмнікі. На астатніх знайсці хоць які транзістар — дзіва дзіўнае, выявіць адукаванага чалавека — яшчэ большая рэдкасць. Гэта шчасце, што на Біргусе жыў грамацей, былы матрос Дуку — летась памёр. У яго ўсе дзеці біргусаўцаў вучыліся чытаць і пісаць. Па-англійску, вядома. Гэта Дуку і вызначыў, што ў Раджа незвычайныя здольнасці да вучобы, да чужых моў. Гэта Дуку і ўгаварыў бацьку аддаць Раджа ў прыватную школу на Горным, каб падрыхтаваць для паступлення ў коледж. Пакуль Радж вучыўся ў той школе, то бацька яшчэ неяк выкручваўся, вышукваў сродкі. А пра коледж нельга было і марыць, коледж быў толькі на Галоўным. Дзе возьмеш грошай, каб і за вучобу плаціць, і кватэру наймаць?
Радж піў ваду доўга, смакаваў, а думкі, цяжкія і пакутлівыя, уявы-малюнкі дзяцінства перапаўнялі галаву… Чамусьці вада сёння здалася больш горкаю і салёнаю. Можа, гэта дамешваліся ўжо да яе Раджавы слёзы?
Лінуў рэшткі вады паўкругам вакол сябе, павесіў конаўку на калок. Ну, вось і ўсё… Бывай, Біргус, назаўсёды… Хаця не, трошкі яшчэ пабудзе, пасядзіць на лавачцы з бамбукавых палак, палюбуецца зялёнымі агеньчыкамі светлякоў. Мо прыціхне боль у сэрцы, перастане падціскаць за грудзінаю.
На гэтай лавачцы заўсёды адпачывалі жанчыны, перад тым як узваліць на сябе груз, несці ваду дахаты. Сюды і моладзь прыходзіла гуляць, асабліва закаханыя. Шмат гадоў, пакаленне за пакаленнем…
«Ну — усё… Уставай, Радж!» — загадаў сабе. І ўстаў, рэзка павярнуўся да гушчару. Пойдзе напрасткі, арыентуючыся па месяцу. Туды, на бераг лагуны, да лагера амерыканцаў. Што там зараз робіцца? Куды яны падзелі забітых Япа і Рату?
З-за апошніх кустоў выходзіў асцярожна, раз-пораз заміраючы, напружваючы слых і зрок.
Храпуць амерыканцы ў палатках, не чуваць і крокаў вартавога.
Бясшумна, як цень, махнуўся Радж да прыкрытых брызентам скрыняў. Зайшоў ад вады, каб нельга было заўважыць яго з боку палатак. Убачыў: да крайняй скрыні прыхілена гумавая лодка. Вясельцаў не відаць ні каля лодкі, ні за лодкаю. Радж пакалупаў нагою пясок — няма і ў пяску. «Ну — нічога, знойдзем заменнік… Яны ў нас Біргус адабралі, радзіму. Калі я лодку «пазычу» — дробязь для іх…»
Крадучыся, дайшоў да той мясціны, дзе звечара стаяў вартавы і дзе адбылася трагедыя. Трупаў бома і Раты не відаць, нават крывавыя плямы прысыпаны, засталіся толькі сляды босых ног. А-а, вось ён, вартавы… Сядзіць, успёршыся рукамі на аўтамат, угнуў галаву на грудзі. Не той, пэўна, якому пырнуў крысам пад бок… І гэтага ваяку можна было б прырэзаць, забраць аўтамат… А потым падпаліць усё… Раджа ажно затрэсла, ледзьве стрымаўся. Што тады будзе з сяльчанамі? Могуць расправіцца з усімі, і ніякага суда на прышэльцаў не знойдзеш.
Пайшоў асцярожна назад, потым — уздоўж прыбою.
Хто шукае, той знаходзіць: вунь гайдаецца ў хвалях нейкі абломак дошкі. Можна яе скарыстаць замест вясла. А во і бляшанка — ваду будзе добра выліваць…
Зняў з сябе белую тэніску, каб не так свяціла ў цемры, паволі адштурхнуўся ад берага…
2
Жыхары Біргуса, дый не толькі біргусаўцы, называлі морам усё, што было між астравамі архіпелага ці паблізу астравоў. Уся астатняя прастора, якую нават у думках было цяжка ахапіць, называлася акіянам. Нават не Індыйскім — проста акіянам, і ўсё. Дзесьці на ўсход, больш за тры тысячы кіламетраў, Суматра і Ява, гэта ўжо Інданезія — самыя блізкія суседзі. А на поўнач і на захад, дзе Індыя і Шры Ланка, яшчэ больш гэтых тысяч кіламетраў — вада, вада, вада… А які ж вялікі ўвесь свет, канца-краю няма!.. Якія вялікія мацерыкі ёсць, а яшчэ большыя — акіяны! І гэта ж трэба, каб свет клінам сышоўся на іх Біргусе, каб якраз на яго ўпала прагавітае вока янкі. Хіба Радж не чытае газет? Чытае. І мясцовую «Фрыдом», «Свабоду» — горкі смех з гэтай свабоды, і тыя, што забываюць турысты — англійскія, амерыканскія, французскія, нямецкія, аўстралійскія. Была ў адной газеце карта-схема, увесь свет пакрылі амерыканцы сваімі базамі, на ўсе мацерыкі і акіяны іх лапы працягнуліся. Бліжэй за ўсё да Біргуса, да ўсяго архіпелага — база на востраве Дзіега-Гарсія ў архіпелагу Чагас.
Думкі Раджа ішлі па крузе: то пра Біргус і Рай, пра ўвесь архіпелаг Вясёлы, то пра сваю работу, пра дэльфінарый…
Нязручны ўломак дошкі, кастравы, не возьмешся па-людску, не грабанеш як след. А лодка залішне шырокая, трэба схіляцца то да аднаго борта, каб дастаць да вады, то да другога.
Усё часцей перакідваў дошку ў левую руку, каб выраўняць ход лодкі, плысці праменька на ўсход, на зарыва Рая. На месцы грабкоў успыхваюць мірыяды бела-фасфарычных іскрынак. Серабрыстыя сляды завіхрэнняў не адразу блякнуць, а яшчэ доўга свецяцца на вадзе, нібы пратупала велізарная казачная жывёліна. Доўгі і шырокі фантастычны след застаецца і за кармою лодкі. Ведаў Радж, што гэта ўспыхваюць і свецяцца малюпасенькія рачкі і ўсялякія іншыя істоты мікраскапічных памераў. І ўсё ж яму хацелася верыць у штосьці казачнае.
Вечнае хараство вечнага мора-акіяна…
А пад вадою ноччу Радж яшчэ не быў — толькі перад самым змярканнем, і то таму, што прыпазніўся вярнуцца на бераг.
Было гэта тады, калі яго падводная прагулка ледзь не скончылася трагічна. Во, пад леваю сківіцаю яшчэ і сёння пабольвае шрам-месячык…
Яшчэ пад уладай брытанскай кароны Рай забудоўваўся па адзіным агульным плане. Згодна з гэтым планам, востраў цалкам павінен быў ператварыцца ў месца адпачынку — заморскі рай з вечным летам. У ім і свае таўстасумы, англійскія, і з усяго свету маглі б, хто хацеў, скінуць ці нагуляць тлушч, спаражніць тоўстыя кашалькі, пазабаўляцца і пацешыць грэшнае цела.
Горад на востраве ў плане нагадваў няправільнае прыплюшчанае з поўначы на поўдзень кола з васьмю спіцамі. Вобад — кальцавая пешаходная дарога ўздоўж пляжаў. Рынг-стрыт, авеню, «брадвей», шпацырштрасэ — як толькі не называлі тую дарогу! Спіцы — радыяльныя вуліцы, якія дзялілі востраў-горад на восем сектараў і сыходзіліся на авальнай плошчы. Шэсць паўночных найбольш сонечных сектараў былі аддадзены турыстам, індустрыі адпачынку. Паўз рынг-стрыт стаялі ў зеляніне гатэлі, пансіянаты, санаторыі, глыбей да цэнтра — усялякія начныя клубы, дансінгі, казіно, рэстараны, бары, кафэ. Самыя малыя і кароткія, нібы сплюшчаныя пад цяжарам астатніх шасці сектараў, былі сёмы і восьмы — паўднёвыя. Тут былі порт з прычаламі і гаспадарчымі пабудовамі і квартал жылых дамоў. Дэльфінарый займаў куток паміж першым і восьмым сектарамі, урэзваўся трохі і ў мора. На ўсім востраве не было ніводнай машыны, якая капціла б паветра, раскатвалі толькі веласіпедысты і рыкшы, ціхія электрамабілі.