18 At uero Theodosius dum, absque uiginti uno superioribus annis, quos cum Honorio patruo regnauerat, septem et uiginti annis imperium gessisset, ex quibus cum Valentiniano genero xxv transegit, apud Constantinopolim morbo consumptus obiit ibique sepultus est.
EXPLICIT HISTORIAE ROMANAE LIBER TERTIVS DECIMVS
PAVLI DIACONI HISTORIA ROMANA LIBER QVARTVS DECIMVS
INCIPIT LIBER QVARTVS DECIMVS
1 Anno ab Vrbe condita millesimo ducentesimo quarto defuncto Theodosio quadragesimus quartus in numero Marcianus Orientali aulae praeficitur imperator.
Coeterum Valentiniani tempora huius uel superioris imperatoris curriculis adscribuntur.
Igitur Valentinianus Occidui rector imperii pacis ea tempestate foedera cum Genserico Wandalorum rege firmauit certisque spatiis Africa inter utrosque diuisa est. Gensericus uero dum de rerum successu tumidus etiam apud suos superbiret, ualida aduersus eum suorum conspiratio facta est; quorum molitione detecta diuersis ab eo excruciati periere suppliciis. Horum si quidem funeribus non minus uirium amisit, quam si exuperatus belli certamine fuisset.
2 Interea rex Hunnorum Attila, dum cum fratre Bleba regnum intra Pannonias Daciamque gereret, Macedoniam Misiamque et Achaiam utrasque etiam Tracias inmanissima rabie deuastaret, Blebam suum germanum regnique consortem peremit eiusque sibi parere populos conpulit. Fultus itaque fortissimarum gentium, quas sibi subiugarat, praesidio ad Occidentale demoliendum animum intendit imperium. Erant siquidem eius subiecti dominio rex ille Gepidarum famosissimus Ardaricus, Walamir etiam Gothorum regnator, ipso cui tunc seruiebat rege nobilior, fortissimae nihilominus gentes Marcomanni, Sueui, Quadi, praeterea Eruli, Turcilingi siue Rugi cum propriis regulis aliaeque praeter hos barbarae nationes Aquilonis in finibus commanentes.
3 Horum omnium Attila superbus imperio, quamquam uirium robore facile se posse adipisci putaret quod cuperet, non minori tamen consilii astutia quam armorum fortitudine hostes adgredi satagebat. Praeuidens itaque sagacitate, qua callebat, non sibi fore tutum, si Gothi, qui intra Gallias morabantur, Romanis auxilio iungerentur, amicum se Gothis simulans aduersum Romanos se asserit proeliaturum Romanorumque e diuerso quasi amicitias appetens in Gothos, eorum uidelicet hostes, se pollicetur arma moturum. Agebat itaque hoc uersuta barbaries, quatenus, si hos posset a societate diuidere, facilius utrosque singulari certamine proculcaret. Quas eius astutias Aetius non minori acumine praeuidens legatos ad Theodoritum, qui eo tempore Gothis apud Tolosam regnabat, dirigit, qui cum eo pacis foedera sociarent. Annuit iuxta Aetii uotum Romanorum legatis Theodoritus iungitque cum eis non minus sibi prospiciens firmissimum foedus promittitque se pariter pugnaturum.
4 Fuere interea Romanis auxilio Burgundiones, Halani cum Sangibano suo rege, Franci, Saxones, Riparioli, Briones, Sarmatae, Armoriciani, Liticiani ac paene totius populi Occidentis, quos omnes Aetius, ne inpar Attilae occurreret, ad belli adsciuerat societatem. Conuenitur ex utraque parte in campos Catalaunicos, qui centum in longitudinem leuuas et ex latitudine septuaginta leuuis, ut Gallis mos est metiri, feruntur.
5 Attila itaque primo impetu, mox ut Gallias introgressus est, Gundicarium Burgundionum regem sibi occurrentem protriuit.
Deinde cum ad locum certaminis uentum esset, inquirit aruspicem, si quid sibi de belli sorte uenturum praediceret. Qui arte daemoniaca exta pecudum perscrutans Attilae infausta denuntiat, hoc tamen quantulumcumque solacium fore, quod summus de parte hostili in certamine ductor occumberet. Attila uero dum haec de Aetii interitu, cuius mortem sitiebat, denuntiari putaret, non dubitauit uel cum suorum perditione bellum committere, dummodo Aetium suis motibus fortiter obsistentem possit extinguere. Committit itaque pugnam iam in uesperum die uergente, ut, si superaretur ab hostibus, inminentis se noctis tenebris occuleret.
6 Conueniunt hinc et inde fortissimae nationes, conseruntur acies, fit bellum acre nimis et pertinax, quale uix ulla narratur historia. Nec ante a proeliandi ardore quieuere quam eis nox superueniens pugnandi uoluntatem adimeret. Eo siquidem proelio centum octoginta milia hominum caesa referuntur tantumque est sanguinis effusum, ut paruulus, qui ibidem labebatur, riuulus inmodicus subito torrens effectus cadauera secum traheret peremptorum. Attilam sane de morte Aetii sua suspicio fefellit; nam incolomi Aetio rex ibi Gothorum Theodoritus occubuit. In quo proelio quamuis neuter cessisset exercitus, constat tamen Attilam fuisse superatum.
7 Qui cum die altera intra plaustrorum munimenta se continens erumpere non auderet nec tamen cessaret tubis et clamore perstrepere, Torismund Theodoriti regis filius dolens de paterno funere statuit Attilam obsidione coartare, ut eum eiusque exercitum ad internitionem usque deleret. Tum Attila de uitae fiducia iam desperans ex equitatoriis ingentem pyram sellis construxit, ut ibidem se Gothis inminentibus supposito igne cremaret, ne aut quisquam de eius laetaretur uulnere aut rex tantarum gentium in potestatem hostium deueniret.
8 Aetius uero incaute perpendens Romanos a Gothis perempto Attila deprimi nec deinceps aduersum Gothos, si necessitas incumberet, solacium habere, Torismundo quasi eius rebus consulens persuadet, ut domum reuerteretur, regnum paternum arriperet, ne, si ab eius inuaderetur germanis, aceruius ei esset cum suis quam cum hostibus dimicare. Hoc ille consilium tamquam pro sua salute prolatum libenter amplectens domum reuersus est regnumque paternum suscepit. Coeterum Aetius ob hoc talia machinatus est, ut Attilam ab eius inpressione subduceret. Inscia, heu, mens hominum, quantum hac prouisione detrimentum patriae, dum auertere cupit, ingessit.
9 At uero Attila cernens se relicto hostes ad propria remeasse, erectis animis ac spe salutis eleuatus Pannonias repedauit multumque potiorem exercitum coaceruans Italiam furibundus introiit. Ac primum Aquileiam ciuitatem in ipso Italiae sitam principio expugnare adgressus est; quam continuo triennio obsidens, cum aduersus eam strenue ciuibus repugnantibus nihil praeualeret iamque murmur sui exercitus non ualentis famis tolerare penuriam audiret, cum die quadam ciuitatem circuit, ut ex qua parte eam facilius posset expugnare inquireret, cernit repente aues in aedificiorum fastigiis nidificare solitas, quae ciconiae uocantur, uno impetu ex urbe migrare fetusque suos sublatos rostris per rura forinsecus deportare. «Aspicite» inquit ad suos «aues futurorum praescias perituram relinquere ciuitatem». Statimque adhibitis machinis tormentisque hortatur suos, acriter expugnat urbem ac sine mora capit. Diripiuntur opes, captiuantur uel trucidantur ciues, residuum direptioni igni supposito flamma consumit.
10 Fuerat si quidem in ea ciuitate feminarum nobilissima Digna nomine, forma quidem eximia sed candore pudicitiae amplius decorata. Haec dum habitaculum super ipsa urbis moenia haberet turremque excelsam suae domui imminentem, subter quam Natissa fluuius uitreis labebatur fluentis, ne sordidissimis hostibus ludibrium fieret animaeque pulchritudinem uel ui inlata libidine uitiaret, mox ingressum hostium captamque urbem praesensit, e summa se eadem turre obuoluto capite in gurgitem praecipitem dedit metumque amittendae pudicitiae memorabili exitu terminauit.
11 Plura praeterea eiusdem regionis castella inmanis hostis, extinctis uel captiuatis ciuibus, succendit ac diruit, Concordiam, Altinum siue Patauium, uicinas Aquileiae ciuitates, illius instar demoliens solo coaequauit. Exinde per uniuersas Venetiarum urbes, hoc est Vicentiam, Veronam, Brixiam, Pergamum seu reliquas nullo resistente Hunni bacchantur, Mediolanium Ticinumque pari sorte diripiunt ab igni tamen abstinentes et ferro. Deinde Aemiliae ciuitatibus similiter expoliatis nouissime eo loco, quo Mincius fluuius in Padum influit, castrametati sunt. Vbi Attila consistens, dum utrum adiret Romam an desisteret, animo fluctuaret, non Vrbi, cui infestus erat, consulens sed Alarici exemplum pauens, qui captae a se Vrbi non diutius superuixit, dum ergo has animo tempestates reuolueret, repente illi legatio placidissima a Roma aduenit.