-- Ну, Мацей, уцякай, браце, пакуль на галаву дошкі не паляцелі! Будзем разьбіраць тваю дзядоўскую спадчыну!
Сэрца Мацея плача, але сам ён маўчыць.
І Дзяніс лезе на дах. Ляцяць дошкі. Рыпяць кроквы. Мацей глядзіць некуды ўдалеч, каб ня бачыць і ня чуць, што робіцца наўкола. А людзі снуюць узад і ўперад -- чуецца крык, рогат, грукат... Грузяцца хурманкі...
Старшыня сельсавету зноў падыходзіць да Матузка.
-- Ты ня злуй! Што-ж тут злаваць -- новыя часы, новыя парадкі!.. Ня хочаш у калгас, мусіш вызваліць мейсца! Дапаможам табе перабрацца, і за гэта скажы дзякуй! Партыя загадала...
-- Дзякуй табе й тваёй партыі ў шапку!..
-- Ну, от, пачынаеш лаяцца! Што-ж тут лаяцца!? Калгасы -- справа не абыякая! Пасядзіш пад тымі Дубнікамі з годзік, дый шапку тую яшчэ зьдзенеш: прыміце, калі ласка, раба божага Мацея Матузка да кумпаніі... Ашукаўся быў!
Мацей падымаецца і зноў ідзе ў гумно, каб нічога ня бачыць і ня чуць. Садзіцца там на старую падгніўшую калоду й глядзіць удалеч, дзе сінее сьцяна пушчаў за балотам. А словы старшыні стаяць у галаве, і сэрца, здаецца яму, зараз вырвецца з грудзей. «Ашукаўся быў!? Шапку зьдзенеш! Бярозавай кары й па-за калгасам можна знайсьці!» -- шэпча.
Ганна знайшла яго тут.
-- Хадзі, там нешта пра цябе добрае напісана, кажуць людзі!
Дзяцюк чытае раённы лісток «Шлях камуны». Зноў тое самае. «Бядняк, але зарваўся, упёрся!.. Калгасьнікі пастанавілі дапамагчы яму -- перавозяць усю ягоную гаспадарку на новае мейсца за свой кошт...»
Дах хаты разбураны. Бяруцца за зруб. Ганна выносіць з хаты астатнія рэчы. Дзяжу беражна ставіць на зялёную мураўку. Накрывае кажухом, каб не сапсулася цеста, і садзіцца. Мацею ўспамінаецца тое лета, прыемнае, ціхае... Коні скачуць па вуліцы, вязуць Ганну -- на той самай дзяжы -- да двара Матузка. Грае музыка. Дружкі сьпяваюць шлюбныя песьні. Маці Мацея выходзіць на ганак спаткаць нявестку. Ад варотаў да ганку раскручана трубка палатна. Мацей бярэць Ганну подручкі й вядзець яе па палатну ў хату -- у новую, яшчэ пахнучую жывіцай... «Ці тая клямка была тады ўжо на дзьвярох, ці я прыладзіў яе пазьней? -- думае Мацей. -- Ганак то так, праз два гады пасьля вясельля дабудаваў... І палец тады быў дужа пакалечыў...»
Выпрастаў палец, мацае пазногаць.
Грукат... Тлум... Ляціць з грукатам бярвеньне. Рыпяць колы. Матузок сядзіць ціха, нібы ня чуе й ня бача нічога. Раптам падыходзяць і кажуць:
-- Жыта тваё коні стравілі...
-- Маё жыта? Хіба ёсьць у мяне жыта? А-а-а! Праўда, кавалачак яшчэ заставаўся, ня зжала Ганна...
-- Што-ж ты сядзіш, схадзіў-бы паглядзеў! Можа, яшчэ што-небудзь уцалела?
Матузок падымаецца, выходзіць за сядзібы. Сонца пячэць страшэнна, і ў паветры стаіць гарачыня, нібы ў напаленай печы. Мацею няма чым дыхаць -- сьціснула ў грудзёх. Легчы-б, паляжаць, бяз руху, бяз думак...
Па жыце ўздоўж і поперак сьцежкі. Конскія логавы. Гурт коняў начаваў у жыце. «Наўмысна!.. Зразумела, наўмысна... -- думаў Мацей. -- Пацяшаюцца! Паднесьлі падаруначак...» Здрантаванае жыта мітусіцца ў ягоных вачох. «Добра!.. Добра!.. Мы, Матузкі, цегавітыя! Яшчэ пабачым?.. Яшчэ пабачым!..» Ходзіць па жыту, зрывае каласкі, бярэць іх у жменю. Успамінаецца Рыгор. «Задушаць! Не ўстаяць табе супроць іхнае хэўры...»
Пячэць сонца. Абрыдла гэтая сьпякота! Хоць-бы на хвілінку пацягнула халадком. Згортвае сарваныя каласкі ў пучок і ўтыкае яго ў сваю шапку, каля казырка. «Задушаць! От, паваліцца-б тут і заснуць... назаўсёды... Што? Ня дам, маё! Ня руш майго!»
Бяжыць у вёску. Не па мерцы купленыя ў Прамгасе штаны зь вялікай ластавіцай торбамі боўтаюцца вакол ног. Вочы блукаюць па прасторы. Прыбягае. Хата ўжо раскінута, ляжаць толькі груды бярвеньня. Ганна сядзіць на дзяжы, пакрытай кажухом. Мацей глядзіць на яе й усьміхаецца -- хваравіта, ненатуральна. «Зноў хіба вясельле?!» -- кажа. Ганна бача: хворы чалавек, і маўчыць. Матузок украдаецца ў натоўп. Вочы блукаюць, твар перакрыўлены ўсьмешкай...
-- Хата раскінута, гаспадарка панішчана, жыта здрантавана -- вазьміце вось і гэта! -- працягвае ім каласкі. -- Вашым дзеткам на забаву!.. Ня хочаце? Але -- вазьміце! Што-ж тут? Падбіраў снапкі на чужых нівах -- вазьміце й гэта! Ага, праз газэцінку?! Падкулачнік я! Падкулачнік! Хай ужо будзе й гэтак...
Раптам хапаецца за галаву, хістаецца. Здымае шапку й кідае яе вобземлю.
Вясельле! Будзем скакаць! Грайце, музыкі! А ты тут сядзіш на дзяжы, Ганна? Наша з табой вясельле! Юрачку! Мяцеліцу! Мікіту! Не, Мацея! Мацея!..
Менск, 1942
Нью-Ёрк, 1972
Дзікі вецер
Гойдаюцца сосны над хутарам, шумяць, гамоняць. Вецер сьвішча, гоне з поля хвалі сьнегу, кідае яго на сосны, круце ля галамнёў. І страшна на хутары: ходзяць галодныя людзі, забіваюць, рэжуць, рабуюць... «Надоечы ў Апчаку выразалі ўсю сям’ю... На хутары ў Сідаравых пакралі авечак...»