Раптам той, у вайсковай хворме, узьняў галаву, кароткім позіркам зірнуў на Кузьму і як-бы ўсьміхнуўся.
-- Філёзаф! -- прамовіў.
І зноў панік у чытаньне папераў.
Прайшло хвілін пяць або дзесяць. Кузьма чакаў. Ногі ягоныя зьдзервянелі. У вушах зьвінела. Ён адчуваў, што тоне, і яму хацелася крычаць аб дапамозе, як некалі ў дзяцінстве, калі ён сапраўды тануў.
-- Ку-ку! -- зноў адгукнуўся вайсковец.
І зноў апусьціў вочы ў паперу. Потым ужо сувора да байца:
-- Ну, што-ж ён будзе стаяць!? Адвядзі яго ў адзіночку «амэрыканкі», хай там пакукуе...
Кукаваў Кузьма ў «амэрыканцы» досыць доўга, каля дзевяці месяцаў. Потым яго асудзілі завочна на пяць год Калымы. Калі адпрацаваў чатыры з паловай гады, справу ягоную раптам патрабавалі на перагляд. Што было прычынай гэтага і ці на карысьць яму гэта ці на шкоду, Кузьма ня ведаў; ён толькі дагадваўся, што перагляд справы зьвязан з беларускай нацдэмаўшчынай, якая штораз прымала ўсё вастрэйшыя й вастрэйшыя хвормы. Але, калі яго пасадзілі ў вагон і павезьлі на захад, яму стала лягчэй. Не таму, што ён спадзяваўся на нешта: ён ужо пагадзіўся зь лёсам; было дастаткова часу, каб зразумець, што маладое жыцьцё ягонае пакалечанае, зламанае, і цяперака, каб навет выпусьцілі, яму ўжо ня ўзьняцца, не папасьці зноў ва ўнівэрсітэт, не заняць адпаведнага ягонаму таленту мейсца ў жыцьці; заўсёды і ўсюды над ім будзе цяжэць гэтае «рэпрэсаваны». Але, так ці йначай, ён едзе ў родныя мясьціны, дзе прайшло дзяцінства, дзе цьвітуць яблыні й цудоўна сьпяваюць птушкі, дзе жыцьцё выкавала яму душу. З вакна вагону ён спадзяваўся ўбачыць родныя хаткі, крытыя саломай, але такія мілыя, прыхільныя; палі, па якіх бегаў босым наўздагон мятлікам; рэчкі й ручаі, у якіх ныраў у пошуках рыбы; лясы, у якіх лазіў па дрэвах і зьбіраў ягады і арэхі; спадзяваўся пачуць родную гаворку; пабачыць мілыя твары беларускіх дзяўчат... Пасьля дзікай і няпрыхільнай Калымы гэта было так шмат!
Выгляд Кузьмы быў страшэнны: высах, пачарнеў, згорбіўся, нягледзячы на свае дваццаць шэсьць год! У вачох залягло цяжкое ўпакараньне, і калі-б яго цяперака ўбачыла маці, не пазнала-б! Навет чэрап і той быццам-бы набыў іншую хворму: занадта выпукаў ззаду, над шыяй, і хаваўся пад валасы сьпераду. Галіцца ў вязьніцы, а потым у лягеры ня было ніякай магчымасьці з-за адсутнасьці брытваў, і ён некалькі разоў на год бараду падпальваў, каб стала карацей. Ад гэтага яна хоць і губляла колер, але расла гусьцейшай і лепей абараняла ад сьцюжы...
Падарожжа цягнулася больш месяца; было зьнясільваючым, галодным і халодным, нягледзячы на вясну. Калі-ж яго прывезьлі ў турму -- у родную, як ён яе называў, -- ён крыху павесялеў. Страшэнных допытаў яму тут не прадбачылася, ён усё гэта перажыў! На цяжкія працы не ганялі, ежа і абыходжаньне былі лепшыя, чымся ў лягерах... І калі-б у камары было хоць крыху вальней, ён палічыў-бы гэта за лепшае да канца сваёй адседкі...
Была ціхая раніца. За вакном чылікалі вераб’і. Падагнуўшы каленкі пад жывот, бо выпрастаць іх ня было куды, Кузьма ляжаў у найдальшым куце. Яшчэ ўсе спалі, бо было зусім рана, сьвятло толькі стала прабівацца ў камару. Стаяў такі смурод, што дыхаць ня было чым. Час ад часу нехта блюзьніў цераз сон: капашыўся, стараючыся выпрастаць ногі, паскрэбваўся пад лахманамі, стагнаў, а часам і лаяўся на суседа. І Кузьме, як жарт, успаміналася:
Або:
Падумаў з усьмешкай: «Пэўна, гэтаксама аб гэтай "стране" думалі й Малюта Скурат, і Аракчэеў, і Мураўёў-вешацель...»
-- Д’яблы зь імі, з усімі, -- раптам прашаптаў.
І тады, як і заўсёды і ўсюды, калі заставаўся сам-насам, пачынаў успамінаць родны край і родны кут: бэз пад акном, вазёрную гладзь, шумы бароў, ключ дзікіх гусей над галавой, калі яны вяртаюцца ўвесну на Бацькаўшчыну... Так даўно гэта было, а здаецца, толькі ўчора! І нейкі радасны смутак абхопліваў усю ягоную істоту, што Бацькаўшчына такая каханая, такая любая й прывабная, што яе нельга забыць... Пачаў успамінаць далей, як, бывала, маці прыходзіла ўвечары ў ягоны пакойчык запытацца, ці мякка яму спаць? Старэнькая! Як яна цяпер там? Мабыць, і цяпер яшчэ кладзе падушку з надзеяй, а вось прыйдзе ўночы... Раптам -- за вакном стрэл! Куля, ударыўшыся аб мур, прасьвісьцела ў паветры. Вераб’і ўсёй сваёй сям’ёй адляцелі. І ўслед за тым пачуўся енк у жаночым блоку. З чаго-б гэта? Хіба жанчына можа зрушыць голымі рукамі гэтакія цяжкія краты? Здаецца, гэтага ніколі ня было. Але тут-жа ўспомніў: заўсёды гэтак было, калі хто падымаўся да вакна...