І пачаў апавядаць лейтэнанту ўсю сваю гісторыю ад пачатку. Калі скончыў, зрабіў выснаў:
-- У вершы народнага паэты Янкі Купалы сьпяваецца аб іншым, аб селяніну Янку, які сеяў, а людзі жалі... Зязюля тут толькі наш родны калярыт! Але, бачыце, птушка гэтая ня робіць сабе гнязда, лічыцца «бяздомнай», на думку НКУС, і прадэклямаваны мною верш на вечары кастрычніцкай рэвалюцыі палічылі за зьдзек з калгаснага будаўніцтва й прышылі мне нацдэмаўшчыну, каб было больш пераканаўча... Па Вальфсону, адным словам, гэта называецца дружба народаў!
Нью-Ёрк, 1951 -- 1972
Вярнуўся чалавек
На мёрзлай зямлі гарыць касьцёр. Сыраватыя дровы пыхкаюць і шыпяць, быццам жывыя істоты. Каля кастра корпаюцца ўдвох: адзін малады, нявысокага росту, чарнявы й з чорнымі вясёлымі вачыма, больш падобны на гішпанца ці італьянца, а не на беларуса, а другі сярэдняга веку, хударлявы, з рыжаватай чупрынай, упарта выпаўзаючай з-пад шапкі-вушаткі й закрываючай вочы. Твар у яго сур’ёзны, удумлівы.
Той, малады, габлюе на самадзельным варштаце дошку, а старэйшы стаіць з рулеткай над ужо выгаблеванымі й вымярае іх, каб зрабіць труну.
Вароты на вуліцу адчынены, і людзі, галоўным чынам кабеты, у адзіночку й гуртам снуюць праз двор у хату і з хаты. Некаторыя зь іх яшчэ ў даўнейшых дублёных кажухох, досыць ужо паношаных; другія ў ватных фуфайках фінскага тыпу. Праз вокны з хаты чуецца нуднае чытаньне псальмаў нейкім дзяцюком, які яшчэ не забыўся царкоўнае мовы, і ўсхліпваньне жанчын, але ня плач гэта ўсё-ткі -- больш дзеля формы, не такі, як плачуць над роднай істотай, якая пакідае гэты «пекны» сьвет...
Раптам той малодшы, зь вясёлымі чорнымі вачыма, кладзе гэбаль на дошку, падыходзіць да кастра і з хвіліну грэе над ім рукі. Тады дастае зь кішэні кісэт, вышыты шаўковымі ніцямі, і круціць цыгарку. Закурыўшы, зьвяртаецца да таго, што з рыжай чупрынай.
-- Хадзі, Залатавуст, абкурым гэтую справу!
Залатавуст папраўляе рыжаватую чупрыну й незадаволена махае рукой, маўляў: пацярпі, не перашкаджай! Але калі пахкі дымок махоркі даходзіць і да ягонага носу, разгінаецца, некаторы час глядзіць на дошкі, на якіх відаць паметкі, дзе трэба адпілоўваць, і далучаецца да маладзейшага.
-- Ты, Чарняўчык, любіш лёгка жыць! -- гаворыць.
-- А што такое?
-- Во! Працаваць трэба!
-- Праца -- ня воўк, у лес не пабяжыць.
Залатавуст з усьмешкай пазірае на яго.
-- Праца -- здароўе для чалавека, калі яна ня цераз сілу...
Дастае свой зашмальцаваны кісэт і таксама круціць цыгарку. Паперка ў памерзлых рукох ня слухаецца, і махорка сыплецца на дол. Чарняўчык глядзіць на яго і ўсьміхаецца:
-- З халадком працуеш, а кажаш, што не працаўнік я...
Падклалі стружак і дроў у касьцёр.
-- Проста дзіўна! -- раптам заўважае Чарняўчык. -- Больш трыццаці год немаведама дзе ён быў? А паміраць, з ардэнкамі й мэдалямі, прыйшоў у бацькаву хату! Быццам тамака не прыняла-б яго зямля...
-- Вось гэта-ж! -- коратка заўважае Залатавуст.
-- Кажуць, сам вусаты быў пад ягонай аховай...
-- Ну, так! -- зноў уставіў Залатавуст.
-- Але, зразумела, ён-жа зусім ужо выбыў з памяці нашага народу; ён стаў чужым для кожнага з нас, а можа, навет і для Міхаіла? Дык ён прыйшоў паміраць да чужых? Кінуўшы сваіх сяброў, якія маглі-б зрабіць яму багатыя паховіны? Вось у чым загадка!
-- Ну, чужая душа -- пацёмкі...
-- Але-ж! Але-ж!.. Можа, зрабіў што-небудзь такое, што не падабалася тамака іншым іхным тузам -- цяпер такі час, пасьля вусатага... -- хвіліну падумаў. -- Хоць і гэнерал -- поўныя грудзі ардэноў і мэдаляў, а парадак ёсьць і для іх...
-- Гэта ўсё пустое, калі душа згубіла спакой! -- запярэчыў Залатавуст. -- Няма тады іншай рады, як зламаць усё, што давяло да гэтага... І кропка!..
Зацягнуўся махоркай і выпусьціў воблака сізага дыму: -- Хутчэй за ўсё чалавек усьвядоміў, што быў на хвальшывым шляху...
-- Што ты хочаш сказаць?
-- Сумленьне прабудзілася, як гэта бывае пры канцы жыцьця з людзьмі моцнымі... Ты кажаш: гэнерал, поўныя грудзі ардэноў і мэдаляў, але-ж гэнерал ён не ад арміі, а ад ЧаКі, а тутака вялікая розьніца: гэнерал ад арміі бароніць сваю Бацькаўшчыну, свой народ ад ворагаў, а ЧаКа? Што такое ЧаКа? Колькі нявінных тамака, у той ЧаКа, палягло!? Я-ж кажу, цяперацькі, пасьля таго вусатага, усё гэта выкрываецца навонкі...
-- Рацыя! -- заўважыў Чарняўчык. -- Бадай што няма ніводнае сям’і ў нашым беларускім народзе, зь якой ня быў-бы хто ўзяты ў тую ЧаКу!
-- А ты ведаеш, цябе яшчэ на сьвеце ня было, як ён пачаў узвышацца. У вайну Масквы з Варшавай наш народ у бальшыні стаяў убаку. Так? Ні туды, ні сюды -- абое рабое. Кажуць так: на мэце была свая воля й